§ i  (NOTE: The Perseus text of Servius’ Aeneid commentary does not distinguish between the austere Servius and later commentators (Servius Auctus/ Servius Danielis/SD.) Translation into English of this huge, occasionally useful 5th century CE grammatical and mythological compendium proceeds slowly, but will not be in the public domain in my lifetime, so Latin only. Place-tagging is incomplete and unreliable: word forms make obscure the distinction between placenames and their mythical founders. UPPER-CASE WORDS are Virgil's; those placenames are tagged in the TT Aeneid text but not here.

§ 1.pr  Book 1
In exponendis auctoribus haec consideranda sunt: poetae vita, titulus operis, qualitas carminis, scribentis intentio, numerus librorum, ordo librorum, explanatio. Vergilii haec vita est. patre Vergilio matre Magia fuit; civis Mantuanus, quae civitas est Venetiae. diversis in locis operam litteris dedit; nam et Cremonae et Mediolani et Neapoli studuit. adeo autem verecundissimus fuit, ut ex moribus cognomen acceperit; nam dictus est Parthenias. omni vita probatus uno tantum morbo laborabat; nam inpatiens libidinis fuit. primum ab hoc distichon factum est in Ballistam latronem "Monte sub hoc lapidum tegitur Ballista sepultus:
nocte die tutum carpe viator iter."
scripsit etiam septem sive octo libros hos: Cirin Aetnam Culicem Priapeia Catalepton Epigrammata Copam Diras. postea ortis bellis civilibus inter Antonium et Augustum, Augustus victor Cremonensium agros, quia pro Antonio senserant, dedit militibus suis. qui cum non sufficerent, his addidit agros Mantuanos, sublatos non propter civium culpam, sed propter vicinitatem Cremonensium: unde ipse in bucolicis "Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae" (9.28). amissis ergo agris Romam venit et usus patrocinio Pollionis et Maecenatis solus agrum quem amiserat meruit. tunc ei proposuit Pollio ut carmen bucolicum scriberet, quod eum constat triennio scripsisse et emendasse. item proposuit Maecenas Georgica, quae scripsit emendavitque septem annis. postea ab Augusto Aeneidem propositam scripsit annis undecim, sed nec emendavit nec edidit: unde eam moriens praecepit incendi. Augustus vero, ne tantum opus periret, Tuccam et Varium hac lege iussit emendare, ut superflua demerent, nihil adderent tamen: unde et semiplenos eius invenimus versiculos, ut "hic cursus fuit" (1.534), et aliquos detractos, ut in principio; nam ab armis non coepit, sed sic "Ille ego, qui quondam gracili modulatus avena
carmen, et egressus silvis vicina coegi
ut quamvis avido parerent arva colono,
gratum opus agricolis, at nunc horrentia Martis
arma virumque cano"
et in secundo hos versus constat esse detractos "aut ignibus aegra dedere.
iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae
servantem et tacitam secreta in sede latentem
Tyndarida aspicio; dant clara incendia lucem
erranti passimque oculos per cuncta ferenti.
illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros
et Danaum poenam et deserti coniugis iras
praemetuens, Troiae et patriae communis erinys,
abdiderat sese atque aris invisa sedebat.
exarsere ignes animo; subit ira cadentem
ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas.
'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas
aspiciet, partoque ibit regina triumpho,
coniugiumque domumque patres natosque videbit,
Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris?
occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni?
Dardanium totiens sudarit sanguine litus?
non ita. namque etsi nullum memorabile nomen
feminea in poena est, habet haec victoria laudem:
extinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis
laudabor poenas, animumque explesse iuvabit
†ultricis famam et cineres satiasse meorum.'
talia iactabam et furiata mente ferebar,
cum mihi se non ante alias
" * * * titulus est Aeneis, derivativum nomen ab Aenea, ut a Theseo Theseis. sic Iuvenalis "vexatus totiens rauci Theseide Codri". qualitas carminis patet; nam est metrum heroicum et actus mixtus, ubi et poeta loquitur et alios inducit loquentes. est autem heroicum quod constat ex divinis humanisque personis, continens vera cum fictis; nam Aeneam ad Italiam venisse manifestum est, Venerem vero locutam cum Iove missumve Mercurium constat esse conpositum. est autem stilus grandiloquus, qui constat alto sermone magnisque sententiis. scimus enim tria esse genera dicendi, humile medium grandiloquum. intentio Vergilii haec est, Homerum imitari et Augustum laudare a parentibus; namque est filius Atiae, quae nata est de Iulia, sorore Caesaris, Iulius autem Caesar ab Iulo Aeneae originem ducit, ut confirmat ipse Vergilius a "magno demissum nomen Iulo". de numero librorum nulla hic quaestio est, licet in aliis inveniatur auctoribus; nam Plautum alii dicunt unam et viginti fabulas scripsisse, alii quadraginta, alii centum. ordo quoque manifestus est, licet quidam superflue dicant secundum primum esse, tertium secundum, et primum tertium, ideo quia primo Ilium concidit, post erravit Aeneas, inde ad Didonis regna pervenit, nescientes hanc esse artem poeticam, ut a mediis incipientes per narrationem prima reddamus et non numquam futura praeoccupemus, ut per vaticinationem: quod etiam Horatius sic praecepit in arte poetica "ut iam nunc dicat iam nunc debentia dici, pleraque differat et praesens in tempus omittat": unde constat perite fecisse Vergilium. sola superest explanatio, quae in sequenti expositione probabitur. haec quantum ad Aeneidem pertinet dixisse sufficiat, nam bucolicorum et georgicorum alia ratio est. sciendum praeterea est quod, sicut nunc dicturi thema proponimus, ita veteres incipiebant carmen a titulo carminis sui, ut puta "arma virumque cano", Lucanus "Bella per Emathios" (1.1), Statius "Fraternas acies alternaque regna".

§ 1.1  ARMA multi varie disserunt cur ab armis Vergilius coeperit, omnes tamen inania sentire manifestum est, cum eum constet aliunde sumpsisse principium, sicut in praemissa eius vita monstratum est. per 'arma' autem bellum significat, et est tropus metonymia. nam arma quibus in bello utimur pro bello posuit, sicut toga qua in pace utimur pro pace ponitur, ut Cicero "cedant arma togae", id est bellum paci. alii ideo 'arma' hoc loco proprie dicta accipiunt, primo quod fuerint victricia, secundo quod divina, tertio quod prope semper armis virum subiungit, ut "arma virumque ferens" et "arma acri facienda viro". ARMA VIRUMQUE figura usitata est ut non eo ordine respondeamus quo proposuimus; nam prius de erroribus Aeneae dicit, post de bello. hac autem figura etiam in prosa utimur. sic Cicero in Verrinis "nam sine ullo sumptu nostro coriis, tunicis frumentoque suppeditato maximos exercitus nostros vestivit, aluit, armavit". non nulli autem hyperbaton putant, ut sit sensus talis 'arma virumque cano, genus unde Latinum Albanique patres atque altae moenia Romae', mox illa revoces 'Troiae qui primus ab oris'; sic enim causa operis declaratur, cur cogentibus fatis in Latium venerit. et est poeticum principium professivum 'arma virumque cano', invocativum 'Musa mihi causas memora', narrativum 'urbs antiqua fuit'. et professivum quattuor modis sumpsit: a duce 'arma virumque cano', ab itinere 'Troiae qui primus ab oris', a bello 'multa quoque et bello passus', a generis successu 'genus unde Latinum'. VIRUM quem non dicit, sed circumstantiis ostendit Aeneam. et bene addidit post 'arma' 'virum', quia arma possunt et aliarum artium instrumenta dici, ut "Cerealiaque arma". CANO polysemus sermo est. tria enim significat: aliquando laudo, ut "regemque canebant"; aliquando divino, ut "ipsa canas oro"; aliquando canto, ut in hoc loco. nam proprie canto significat, quia cantanda sunt carmina. TROIAE Troia regio est Asiae, Ilium civitas Troiae; plerumque tamen usurpant poetae et pro civitate vel regionem vel provinciam ponunt, ut Iuvenalis "et flammis Asiam ferroque cadentem". Probus ait Troiam Graios et Aiax non debere per unam i scribi. QUI PRIMUS quaerunt multi, cur Aeneam primum ad Italiam venisse dixerit, cum paulo post dicat Antenorem ante adventum Aeneae fundasse civitatem. constat quidem, sed habita temporum ratione peritissime Vergilius dixit. namque illo tempore, quo Aeneas ad Italiam venit, finis erat Italiae usque ad Rubiconem fluvium: cuius rei meminit Lucanus et Gallica certus limes ab Ausoniis disterminat arva colonis. unde apparet Antenorem non ad Italiam venisse, sed ad Galliam cisalpinam, in qua Venetia est. postea vero promotis usque ad Alpes Italiae finibus, novitas creavit errorem. plerique tamen quaestionem hanc volunt ex sequentibus solvi, ut videatur ob hoc addidisse Vergilius 'ad Lavina litora', ne significaret Antenorem. melior tamen est superior expositio.
PRIMUS non ante quem nemo, sed post quem nullus, ut "tuque o, cui prima furentem fundit equum magno tellus percussa tridenti et hic mihi responsum primus dedit". vel laudative 'primus', ut "primam qui legibus urbem fundabit, Curibus parvis". AB ORIS speciem pro genere; nam oras terras generaliter debemus accipere. sane praepositionem mutavit, nam 'ex oris' melius potuit dicere.

§ 1.2  ITALIAM ars quidem hoc exigit, ut nominibus provinciarum praepositiones addamus, civitatum numquam. tamen plerumque perverso ordine lectum est; nam ecce hoc loco detraxit provinciae praepositionem dicens 'Italiam venit' pro ad Italiam venit. Tullius in Verrinis "ea die Verres ad Messanam venit" pro Messanam venit. sane sciendum est usurpari ab auctoribus, ut vel addant vel detrahant praepositiones; namque ait Vergilius "silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti" pro in silvis. ut ergo illic detraxit loco praepositionem, sic hic provinciae. et est figura. Italia autem pars Europae est. Italus enim rex Siculorum profectus de Sicilia venit ad loca, quae sunt iuxta Tiberim, et ex nomine suo appellavit Italiam. ibi autem habitasse Siculos ubi est Laurolavinium, manifestum est, sicut ipse alio loco dicit "Siculi veteresque Sicani et gentes venere Sicanae saepius". sane 'Italiam' i contra naturam producta est, cum sit natura brevis. FATO PROFUGUS 'fato' ad utrumque pertinet, et quod fugit, et quod ad Italiam venit. et bene addidit 'fato', ne videatur aut causa criminis patriam deseruisse, aut novi imperii cupiditate. profugus autem proprie dicitur qui procul a sedibus suis vagatur, quasi porro fugatus. multi tamen ita definiunt, ut profugos eos dicant qui exclusi necessitate de suis sedibus adhuc vagantur, et simul atque invenerint sedes, non dicantur profugi, sed exules. sed utrumque falsum est. nam et profugus lectus est qui iam sedes locavit, ut in Lucano "profugique a gente vetusta Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis" (4.9), et exul qui adhuc vagatur, ut in Sallustio "qui nullo certo exilio vagabantur": adeo exilium est ipsa vagatio. quidam hic 'profugus' participium volunt. sane non otiose fato profugum dicit Aeneam, verum ex disciplina Etruscorum. est enim in libro qui inscribitur litterae iuris Etruriae scriptum vocibus Tagae, "eum qui genus a periuris duceret, fato extorrem et profugum esse debere". porro a Laomedonte periuro genus ducit Aeneas, siquidem alibi ait "satis iam pridem sanguine nostro Laomedonteae luimus periuria Troiae". LAVINAQUE VENIT LITORA haec civitas tria habuit nomina. nam primum Lavinum dicta est a Lavino, Latini fratre; postea Laurentum a lauro inventa a Latino, dum adepto imperio post fratris mortem civitatem augeret; postea Lavinium a Lavinia, uxore Aeneae. ergo 'Lavina' legendum est, non 'Lavinia', quia post adventum Aeneae Lavinium nomen accepit, et aut Lavinum debuit dicere, sicut dixit, aut Laurentum. quamvis quidam superfluo esse prolepsin velint. sane bene addidit 'Lavina', ut ostenderet ad quam partem Italiae venisset Aeneas, quia et multi alii eo tempore ad Italiam venerant, ut Capys, qui Capuam, Polites, qui Politorium condiderunt.

§ 1.3  LITORA Laurolavinium constat octo milibus a mari remotam. nec nos debet fallere quia dixit 'Lavina litora'. litus enim dicitur terra quoque mari vicina, sicut ipse Vergilius in quarto "cui litus arandum", cum per naturam litus arari non possit. ergo scire debemus, litus posse et terram dici. Fabius Maximus annalium primo "tum Aeneas aegre patiebatur in eum devenisse agrum, macerrimum litorosissimumque". MULTUM ILLE 'multille' conlisio est. et 'ille' hoc loco abundat; est enim interposita particula propter metri necessitatem, ut stet versus: nam si detrahas 'ille', stat sensus; 'qui primus' enim ad omnia possumus trahere. sic alio loco "nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra". est autem archaismos. aut certe 'ille', quia haec particula more antiquo aut nobilitati aut magnitudini dabatur, ut "ac velut ille canum et saucius ille". ET TERRIS IACTATUS fatigatus est enim apud Thraciam monstro illo, quod e tumulo Polydori sanguis emanavit, apud Cretam pestilentia, apud Strophadas insulas Harpyiis, tempestate vero et in primo et in tertio. iactamur autem in mari fluctibus, fatigamur in terris. et bene duorum elementorum mala uno sermone conplexus est. ET ALTO modo mari, quia navigans Scyllam et Polyphemum effugit, perditus etiam est Orontes, amissus Palinurus et Misenus. altum tamen sciendum est quod et superiorem, ut "Maia genitum demittit ex alto" et inferiorem altitudinem significat; namque mensurae nomen est altitudo.

§ 1.4  VI SUPERUM violentia deorum, secundum Homerum, qui dicit a Iunone rogatos esse deos in odium Troianorum: quod et Vergilius tetigit dicens "vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, dique deaeque omnes". latenter autem defendit hac ratione Troianos, quod non suo merito eos insequebantur numina, sed Iunonis inpulsu. multi 'vi superum' posse accipi dicunt Irim Aeolum Iuturnam Iunonem, sed melius iudicant, vi quam superi habent. SAEVAE cum a iuvando dicta sit Iuno, quaerunt multi, cur eam dixerit saevam, et putant temporale esse epitheton, quasi saeva circa Troianos, nescientes quod saevam dicebant veteres magnam. sic Ennius "induta fuit saeva stola". item Vergilius cum ubique pium inducat Aeneam, ait "maternis saevus in armis Aeneas", id est magnus. MEMOREM IUNONIS OB IRAM constat multa in auctoribus inveniri per contrarium significantia: pro activis passiva, ut "pictis bellantur Amazones armis"; pro passivis activa, ut "populatque ingentem farris acervum". et haec varietas vel potius contrarietas invenitur etiam in aliis partibus orationis, ut sit adverbium pro adverbio, ut est "hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto" pro huc; et in participio, ut "et qua vectus Abas" pro qua vehebatur; et in nomine, ut 'memorem Iunonis ob iram' non quae meminerat, sed quae in memoria erat. de his autem haec tantum quae lecta sunt ponimus nec ad eorum exemplum alia formamus. sane memor apud veteres non tantum dicebatur ho memnemenos, sed etiam ho mnemon. et hoc per confusionem verbi et nominis; nam 'memorem' est verbi significatio, cum non sit nomen.

§ 1.5  MULTA QUOQUE ET BELLO PASSUS hoc ad posteriores sex pertinet libros. sane duas coniunctiones separatas naturaliter nemo coniungit. sed hoc plerumque a poetis causa metri fit. ergo hic una vacat, sicut alio loco "dixitque et proelia voce diremit". Sallustius "tyrannumque et Cinnam". BELLO PASSUS contra Turnum. DUM CONDERET URBEM tres hic sunt significationes. aut enim Troiam dicit, quam ut primum in Italiam venit, fecit Aeneas, de qua ait "castrorum in morem pinnis atque aggere cingit" et alio loco Mercurius "nec te Troia capit" — Troiam autem dici quam primum fecit Aeneas, et Livius in primo et Cato in originibus testantur — dum enim haec fieret, ab agrestibus propter vulneratum cervum regium mota sunt bella: aut Laurolavinium, et significat 'dum' donec; tam diu enim dimicavit quam diu ad tempus faciendae civitatis veniret, id est donec Turnus occumberet: aut Romam, et est sensus dummodo conderet urbem. [1.aut Troiam aut Laurolavinium aut Romam significat.]

§ 1.6  INFERRETQUE DEOS LATIO Latium duplex est, unum a Tiberi usque ad Fundos, aliud inde usque ad Vulturnum. denique ipse dixit "veteresque Latini" ideo quia scit esse etiam novos, id est a Fundis usque ad Vulturnum. Latium autem dictum est, quod illic Saturnus latuerit. Saufeius Latium dictum ait, quod ibi latuerant incolae, qui quoniam in cavis montium vel occultis caventes sibi a feris beluis vel a valentioribus vel a tempestatibus habitaverint Cascei vocati sunt, quos posteri Aborigines cognominarunt, quoniam †aliis ortos esse recognoscebant. ex quibus Latinos etiam dictos. INFERRETQUE DEOS LATIO hoc est in Latium. et est figura usitata apud Vergilium. quod enim per accusativum cum praepositione dicimus ille per dativum ponit sine praepositione, sicut alibi "it clamor caelo" pro in caelum. 'deos' vero utrum penates, ut "talibus attonitus visis et voce deorum", an se et Ascanium et posteros suos, de quibus dictum est "dis genite et geniture deos" ? GENUS UNDE LATINUM si iam fuerunt Latini et iam Latium dicebatur, contrarium est quod dicit ab Aenea Latinos originem ducere. prima est iucunda absolutio, ut 'unde' non referas ad personam, sed ad locum; namque 'unde' adverbium est de loco, non de ductu a persona. tamen Cato in originibus hoc dicit, cuius auctoritatem Sallustius sequitur in bello Catilinae, "primo Italiam tenuisse quosdam qui appellabantur Aborigines. hos postea adventu Aeneae Phrygibus iunctos Latinos uno nomine nuncupatos". ergo descendunt Latini non tantum a Troianis, sed etiam ab Aboriginibus. est autem vera expositio haec. novimus quod victi victorum nomen accipiunt. potuit ergo victore Aenea perire nomen Latinum. sed volens sibi favorem Latii conciliare nomen Latinum non solum illis non sustulit, sed etiam Troianis inposuit. merito ergo illi tribuit quod in ipso fuerat ut posset perire. unde et ipse inducit in duodecimo libro rogantem Iunonem, ne pereat nomen Latinum. item in execratione Didonis legimus "nec cum se sub leges pacis iniquae tradiderit"; iniqua enim pax est in qua nomen amittit ille qui vicit. sed veteres 'unde' etiam ad personam adplicabant, ita ut ad omne genus, ad omnem numerum iungerent, ut hoc loco 'genus unde Latinum' masculino generi et numero singulari iunxit, alibi ad genus femininum et numerum pluralem refert, ut "nymphae, Laurentes nymphae, genus amnibus unde est", sicut 'hinc' particulam, cum sit loci adverbium, Terentius vetuste ad personam transtulit "sed eccum Syrum incedere video: hinc iam scibo quid siet".

§ 1.7  ALBANIQUE PATRES Albam ab Ascanio conditam constat, sed a quo incertum est, utrum a Creusae an a Laviniae filio: de qua re etiam Livius dubitat. hanc autem cum evertisset Tullus Hostilius, omnes nobiles familias Romam transtulit. et sciendum bene hunc ordinem semper servare Vergilium, ut ante dicat Latium, inde Albam, post Romam. quod et hoc loco fecit et in quinto libro, ut "priscos docuit celebrare Latinos" et deinde "Albani docuere suos, nunc maxima porro accepit Roma et patrium servavit honorem". item in septimo libro "mos erat Hesperio in Latio quem protinus urbes Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum Roma colit". ATQUE ALTAE MOENIA ROMAE aut propter gloriam, aut propter aedificia ingentia, aut quia in montibus est posita.

§ 1.8  MUSA MIHI CAUSAS MEMORA 'mihi' longa hic, alibi brevis, ut "mihique haec edissere vera roganti". sane in tres partes dividunt poetae carmen suum: proponunt invocant narrant. plerumque tamen duas res faciunt et ipsam propositionem miscent invocationi, quod in utroque opere Homerus fecit; namque hoc melius est. Lucanus tamen ipsum ordinem invertit; primo enim proposuit, inde narravit, postea invocavit, ut est "nec si te pectore vates accipio" (1.63). sane observandum est, ut non in omnibus carminibus numen aliquod invocetur, nisi cum aliquid ultra humanam possibilitatem requirimus. hinc in arte poetica Horatius "nec deus intersit nisi dignus vindice nodus inciderit". bene ergo invocat Vergilius, non enim poterat per se iram numinis nosse. item in nono libro nisi adderet "Iuno vires animumque ministrat", quis crederet Turnum evasisse de castris? †et hic MUSA non addidit μῆνιν ἄειδε θεὰ. sed 'musa mihi causas memora' pro adesto, ut memores. sane musas multi novem, multi septem dixerunt. his Numa aediculam aeneam brevem fecerat, quam postea de caelo tactam et in aede Honoris et Virtutis conlocatam Fulvius Nobilior in aedem Herculis transtulit, unde aedes Herculis et Musarum appellatur. has alii virgines perhibent; nam ideo et porcam eis sacrificari aiunt, quod multum pariat. alii eis etiam filios dant, Orpheum Linum sirenas. alii has octo, ut Athenis visuntur, alii quattuor dicunt, alias Boeotias, alias Atthidas, alias Siculas. has musas Siculus Epicharmus non musas, sed ὁμονοούσας dicit. QUO NUMINE LAESO 'quo' in quo, in qua causa. et est septimus casus et communis elocutio; dicimus enim 'quo te laesi'. est et alia expositio. namque Iuno multa habet numina: est Curitis, quae utitur curru et hasta, ut est "hic illius arma, hic currus fuit"; est Lucina, quae partibus praeest, ut "Iuno Lucina fer opem"; est regina, ut "quae divum incedo regina"; sunt et alia eius numina. merito ergo dubitat quod eius laeserit numen Aeneas. alii tamen dicunt separandum esse, ut de odio Iunonis non dubitet, quaerat autem quod aliud numen est laesum. QUO NUMINE LAESO ideo trahitur in ambiguitatem et requirit in quo Iunonis numen laesit Aeneas, quia in ipsum certa non erant odia, sed in gentem propter causas paulo post dicendas. alii 'numen' voluntatem accipiunt. 'laeso' autem dicendo ipso verbo ostendit, etiamsi fuisset, levissimam culpam fuisse; non enim dixit 'violato' aut 'iniuriam passo'.

§ 1.9  QUIDVE DOLENS bene philosophice dubitavit. dicunt enim quidam ad deos nihil pertinere. VOLVERE CASUS id est casibus volvi. et est figura hypallage, quae fit quotienscumque per contrarium verba intelleguntur. sic alibi "dare classibus austros", cum ventis naves demus, non navibus ventos. item "animumque labantem inpulit", hoc est inpellendo fecit labantem.

§ 1.10  INSIGNEM PIETATE VIRUM quia patrem et deos penates de Troia sustulit. et hic ostendit merito se invocasse musam. nam si iustus est Aeneas, cur odio deorum laborat?

§ 1.11  TANTAENE ANIMIS CAELESTIBUS IRAE hic iam non de qua litate iracundiae, sed de quantitate quaerit; nimia etenim ira est quae pietatis non habet considerationem. et hoc quidem secundum Stoicos dicit, [1.sed miratur, cur tantum] nam Epicurei dicunt deos humana penitus non curare. 'tantaene' quasi exclamatio est mirantis, cum es ipsa narratione sententiam trahentes nostram personam interponimus, ut "'tanton' placuit concurrere motu". non nulli 'tantaene' legunt, ut interrogatio sit potius quam exclamatio. ANIMIS CAELESTIBUS dis superis, nam apud inferos constat esse iracundiam, ubi sunt Furiae. 'animis' vero τοῖς θυμοῖς.

§ 1.12  URBS ANTIQUA FUIT urbs dicta ab orbe, quod antiquae civitates in orbem fiebant; vel ab urvo, parte aratri, quo muri designabantur. et 'antiqua' autem et 'fuit' bene dixit, namque et ante septuaginta annos urbis Romae condita erat, et eam deleverat Scipio Aemilianus. quae autem nunc est postea a Romanis est condita: unde antiquam accipe et ad conparationem istius quae nunc est, et Roma antiquiorem. alii 'antiqua' nobilis, 'fuit' autem pro 'erat' accipiunt. TYRII TENVERE COLONI deest 'quam', vel ut alii volunt 'hanc': amant namque antiqui per epexegesin dicere quod nos interposito pronomine exprimimus. item "est locus Hesperiam Grai cognomine dicunt" deest 'quem'. 'coloni' autem dicuntur cultores advenae, et hos de Tyro constat venisse qui Carthaginem condiderunt. sane veteres colonias ita definiunt: colonia est coetus eorum hominum qui universi deducti sunt in locum certum aedificiis munitum, quem certo iure obtinerent. alii: colonia est quae Graece ἀποικία vocatur; dicta autem est a colendo; est autem pars civium aut sociorum missa, ubi rem publicam habeant ex consensu suae civitatis, aut publico eius populi unde profecta est consilio. hae autem coloniae sunt quae ex consensu publico, non ex secessione sunt conditae.

§ 1.13  ITALIAM CONTRA constat tria latera habere Italiam, superi maris, inferi, Alpium: unde tollendi erroris causa adiecit 'contra Tiberina ostia', quae in infero mari sunt. aut certe [1.ideo] 'Italiam contra' quasi de aemula dictum accipiamus, ut non tantum situ quantum et animis contra. Ostiam vero ideo veteres consecratam esse voluerunt, sicut Tiberim, ut si quid bello navali ageretur, id auspicato fieret ex maritima et effata urbe, ut ubique coniunctum auspici, ut Tiberis, cum colonia esset. LONGE valde. Sallustius "longe alia mihi mens est patres conscripti". aut certe 'maxime' vel 'praecipue', ut sit Carthago praecipue posita contra Tiberina ostia. Cicero pro Rabirio "et cum universo populo Romano, tum vero equestri ordini longe carissimus". 'Tiberina' autem pro Tiberis posuit. quidam sane ita volunt iungi, non 'longe ostia', sed 'longe dives', id est valde dives.

§ 1.14  DIVES OPUM modo tantum dives dicimus, antiqui adiungebant cuius rei, ut "dives equum, dives pictai vestis et auri" iungentes tantum genetivo casui. STUDIISQUE ASPERRIMA BELLI causam ostendit mirabilem, dicens hos esse et bellicosos et divites, cum otiosa semper sit opulentia. iure ergo hanc diligit Iuno et vult orbis regna sortiri. quae res odia eius in Troianos exagitat. et bene 'studiis', non 'studio', quia ter rebellavit contra populum Romanum.

§ 1.15  FERTUR dicitur. et ingenti arte Vergilius, ne in rebus fabulosis aperte utatur poetarum licentia, quasi opinionem sequitur et per transitum poetico utitur more. vel certe 'fertur' creditur. MAGIS pro valde.

§ 1.16  POSTHABITA non contempta, sed in secundis habita; namque in superiore versu dixit 'magis', ut etiam originali loco servetur adfectio. SAMO sic Iuvenalis "et Samia genetrix quae delectatur harena". COLUISSE SAMO deest 'etiam', ut esset 'posthabita etiam Samo'. 'coluisse' autem, quia veteres colere dicebant etiam cum maior minorem diligeret, ut "ille colit terras". Plautus in Poenulo "Iuppiter qui genus colis alisque hominum" (Poen. 1187). HIC ILLIUS ARMA figura creberrima adverbium pro adverbio posuit, praesentis loci pro absentis; debuit enim dicere 'illic'. ARMA instructam armis Iunonem in alio loco ipse testatur, ut "ferro accincta vocat".

§ 1.17  CURRUS aut vere currum quo secundum Homerum in bello utitur, aut thensam significat, qua deorum simulacra portantur. thensa autem cum aspiratione scribitur apo tou theiou, id est a re divina. aut certe illud 'currus' quod ait "ductos alta ad donaria currus". habere enim Iunonem currus certum est. sic autem esse etiam in sacris Tiburtibus constat, ubi sic precantur "Iuno curitis tuo curru clipeoque tuere meos curiae vernulas". sane HIC ILLIUS ARMA, HIC CURRUS FUIT quotienscumque nomina pluralis et singularis numeri conectuntur, respondemus viciniori, ut ecce hoc loco currui, non armis respondit. eadem et in diversis generibus est observatio, ut magis vicino, sive masculinum sit sive femininum respondeamus, ut puta 'vir et mulier magna ad me venit'. si autem plurali numero velimus uti, ad masculinum transeamus necesse est, ut 'vir et mulier magni ad me venerunt'. sane 'fuit' pro fuerat. GENTIBUS pro gentium, dativum pro genetivo.

§ 1.18  SIQUA 'qua' vacat et est ornatus causa positum, ut 'que' 'tandem' 'gentium' 'locorum' et reliqua, ut "dixitque et proelia voce diremit". IAM TUM ex quo constituta est a Tyriis colonis. TENDITQUE FOVETQUE figurate dixit. non enim iam regnum fovet, sed tendit et fovet, ut regnum esse possit. et bene 'tendit', tamquam contra verum, 'fovet' autem tamquam inbecillam adversus Troianorum conatus. PROGENIEM vel Romanos, vel ut quidam volunt Scipionem, qui Carthaginem diruit.

§ 1.19  DUCI ductum iri. infinitivi modi a passivo tempus praesens pro futuro posuit, verbum pro verbo, ut supra ostensum est.

§ 1.20  AVDIERAT a Iove aut a Fatis. non enim omnia numina habent divinandi facultatem; denique ne ipse quidem Apollo sua sponte divinat, ut est "quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo praedixit". et perite 'audierat'; in Ennio enim inducitur Iuppiter promittens Romanis excidium Carthaginis. AVDIERAT] bene audierat quasi de incertis rebus, ut et timeret et speraret omnia pro sua voluntate posse mutari. TYRIAS ARCES Carthaginem dicit, quam Tyrii condiderunt. 'arces' autem ab eo quod est arceo dictae, quia inde hostes arcentur, id est prohibentur; et arcus, genus teli, quod huius ministerio sagittae arceant hostem. sane per confusionem verbi et nominis dictum est; nam 'arces' est verbum, arceo arces, cum non sit nomen. OLIM quandoque. et tria tempora significat: praeteritum, ut "olim arbos, nunc artificis manus aere decoro inclusit patribusque dedit gestare Latinis"; praesens, ut "tumidis quod fluctibus olim tunditur"; futurum, ut "nunc olim quocumque dabunt se tempore vires".

§ 1.21  HINC POPULUM LATE REGEM a Romanis. laudat autem eorum imperium dicendo 'populum regem'. LATE REGEM pro late regnaturum, nomen pro participio. quidam hoc demokratikos intellegunt. et 'hinc populum late regem belloque superbum venturum excidio Libyae sic volvere parcas' in Probi adpuncti sunt et adnotatum "hi duo si eximantur, nihilo minus sensus integer erit". sed Vergilius amat aliud agens exire in laudes populi Romani. SUPERBUM nobilem, ut "ceciditque superbum Ilium". BELLOQUE SUPERBUM] id est eminentem, gloriosum.

§ 1.22  VENTURUM futurum, ut "idem venturos tollemus in astra nepotes". VENTURUM EXCIDIO ad excidium. nota figura. LIBYAE Carthaginis. et provinciam pro civitate posuit. dicta autem Libya vel quod inde libs fiat, hoc est africus, vel ut Varro ait, quasi LIPIUIA, id est egens pluviae. sic Sallustius "caelo terraque penuria aquarum". VOLVERE PARCAS aut a filo traxit 'volvere' aut a libro; una enim loquitur, altera scribit, alia fila deducit. et dictae sunt parcae kata antiphrasin, quod nulli parcant, sicut lucus a non lucendo, bellum a nulla re bella. nomina parcarum Clotho Lachesis Atropos.

§ 1.23  ID METVENS bis idem. archaismos. sane de futuro timor est, odium de praeteritis. metuebat ergo Carthagini, odium autem habebat propter causas sequentes. et est de utroque exemplum "conveniunt quibus aut odium crudele tyranni aut metus acer erat". VETERIS BELLI quantum ad Vergilium pertinet, antiqui; si ad Iunonem referas, diu id est per decennium gesti. tunc autem ad personam referendum est, cum ipsa loquitur; quod si nulla persona sit, ad poetam refertur. nunc ergo 'veteris' ex persona poetae intellegendum. sic ipse in alio loco "mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum flagrantesque dei vultus" partem ad se rettulit, partem ad Tyrios, qui deum eum esse nesciebant. SATURNIA antonomasia est, non epitheton; quae fit quotiens pro proprio nomine ponitur quod potest esse cum proprio nomine et epitheton dici. 'Saturnia' autem nomen quasi ad crudelitatem aptum posuit; Vergilius enim ubicumque Iovi vel Iunoni Saturni nomen adiungit, causas eis crudelitatis adnectit, ut "nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis". et alibi "es germana Iovis Saturnique altera proles: irarum tantos volvis sub pectore fluctus".

§ 1.24  PRIMA atqui Hercules prior contra Troianos pugnavit: unde modo 'prima' princeps accipienda est. nam poeta plerumque significationem nominum dat participiis, vel contra, ut "volventibus annis", significat enim volubilibus. hac licentia et in hoc nomine usus est, ut primam pro principe poneret. PRIMA inter primos; alii pro olim; alii 'prima' simpliciter, postea enim alii dii interesse coeperunt; alii 'prima' non ordine, sed voluntate. aliter "primusque Machaon"; ibi enim in primis intellegitur. AD TROIAM 'ad' et 'apud' accusativae sunt praepositiones, sed 'apud' semper in loco significat, 'ad' et in loco et ad locum, ut "ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est, et Cicero decem fiscos ad senatorem quendam relictos", item "ad Marcum Laecam te habitare velle dixisti". CARIS ARGIS illic enim eam coli omnibus notum est. Argos autem in numero singulari generis neutri est, ut Horatius "aptum dicet equis Argos ditesque Mycenas", in plurali numero masculini, ut hi Argi. ceterum derivatio nominis Argivos facit, non Argos.

§ 1.25  NECDUM ETIAM adverbium temporis. quis ante hunc? CAVSAE IRARUM nunc de praeteritis loquitur. non nulli tamen †pro causa et dolore dictum accipiunt. SAEVI autem DOLORES quod saevire faciant.

§ 1.26  ALTA MENTE REPOSTUM secreta, recondita. 'repostum' autem syncope est; unam enim de medio syllabam tulit. sed cum omnes sermones aut integri sint aut pathos habeant, hi qui pathos habent ita ut lecti sunt debent poni: quod etiam Maro fecit, nam "repostos" et "porgite" de Ennio transtulit: integris autem et ipsis utimur et eorum exemplo aliis.

§ 1.27  IVDICIUM PARIDIS nota fabula est de malo aureo, Paridem pro Venere contra Iunonem Minervamque iudicasse de forma. et bene 'iudicium Paridis', non favor, ne re vera videatur offensa. sic enim agit poeta, ut et Iuno causas irascendi habeat, et tamen in Aenea nulla sit culpa. SPRETAEQUE INIVRIA FORMAE epexegesis est, hoc enim fuit iudicium Paridis: ut 'que' particula vacet, sicut illo loco "dixitque et proelia voce diremit". licet multi separent dicentes aliud esse; numquam enim coniunctio ponitur nisi inter duas res. et 'spretae formae' referunt ad Antigonam, Laomedontis filiam, quam a Iunone propter formae adrogantiam in ciconiam constat esse conversam.

§ 1.28  ET GENUS INVISUM propter Dardanum Electrae paelicis filium. RAPTI stuprati, ut est "rapta Garamantide nympha". item "et raptas sine more Sabinas". vel certe quod ad caelum raptus sit a Iove per aquilam, ut "sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis". GANYMEDIS HONORES Troi, regis Troianorum, filii. 'honores' autem dixit vel propter ministerium poculorum, quod exhibuit diis remota Hebe, Iunonis filia, vel quod inter sidera conlocatus aquarii nomen accepit. ergo irascitur Iuno quod non ob hoc tantum raptus sit, ut pocula ministraret, sed quod ideo violatus sit, ut divinos honores consequeretur. aut 'honores' propter formam, ut "et laetos oculis adflarat honores". sane hic Ganymedes Latine Catamitus dicitur, licet Theodotius, qui Iliacas res perscripsit, hunc fuisse Belin Chaldaeum dicat et Laomedonti praedixisse, tunc perituram et civitatem et regnum Troianum, cum de monte Metios sponte fuisset saxum elapsum: quod cum evenisset, postea Ilium esse dirutam.

§ 1.29  HIS ACCENSA SUPER 'his super' aut de his, aut super metum Carthaginis his quoque accensa.

§ 1.30  TROAS bona oeconomia ostendit, totum genus Troianorum invisum fuisse Iunoni, quia inlaturus est Minervam ob unius hominis delictum etiam eos quos amaverat perdidisse. RELLIQUIAS ut stet versus geminavit l, nam in prosa reliquias dicimus. 'relliquias' autem 'Danaum' dupliciter et a Troianis et a Graecis dici possunt, ut "et nostro sequitur de vulnere sanguis". ATQUE INMITIS ACHILLI bene secundum Homerum segregat duces a populo. sic Aeneas in secundo post omnium casum Priami separavit interitum, ut "forsitan et Priami fuerint quae fata requiras". inmitem autem dixit etiam circa extinctum crudelem. et ideo intulit Achillem praecipue, quod Aeneas cum Achille congressus sit et ut in quinto ait Neptuni beneficio liberatus. ACHILLI propter homoioteleuton detraxit s litteram, quae plerumque pro sibilo habetur non solum necessitatis, sed etiam euphoniae causa: nam alibi ipse ait "nec equis adspirat Achillis": ut Sallustius "a principio urbis ad bellum Persi Macedonicum". detrahitur autem tertiae declinationis genetivo. sane apud Sigeum Achillis statua fuisse dicitur, quae in lanna, id est in extima auris parte elenchum more femineo habuerit. hic apud Cretam insulam pemptus vocatus est, ut veteres auctores tradunt.

§ 1.31  ARCEBAT prohibebat. significat autem et 'continet'. Ennius "qui fulmine claro omnia per sonitus arcet", id est continet.

§ 1.32  ACTI FATIS] nulla Iunonis invidia est. ACTI FATIS si odio Iunonis fatigabantur, quo modo dicit 'acti fatis'? sed hoc ipsum Iunonis odium fatale est. laborat enim Vergilius nihil Troianorum meritis, sed omnia fatis adscribere. est et alter sensus; nam fatum voluntatem legimus, ut "fatis Iunonis iniquae", id est voluntate, ut hic intellegamus, agebantur fatis Iunonis, id est voluntate. vel 'fatis' pro malis, ut "nate Iliacis exercite fatis". MARIA OMNIA CIRCUM in fine accentum ponimus contra morem Latinum: sed corruptio hoc facit; namque praepositio postposita corrupta est sine dubio.

§ 1.33  MOLIS difficultatis. in sequentibus proprie "miratur molem Aeneas". ROMANAM CONDERE GENTEM latenter ostendit hinc odium Iunonis Aeneam pertulisse, quod Romanae gentis auctor extabat.

§ 1.34  VIX hoc loco mox significat vel statim. E CONSPECTU ut adhuc de Sicilia possent videri. et ut Homerus omisit initia belli Troiani, sic hic non ab initio coepit erroris.

§ 1.35  LAETI vel alacres et veloces, ut est "et laetus eois Eurus equis", item "et virgea laetus pabula", id est festinus, cum intentione; vel re vera laeti, quamquam incongruum sit post Anchisae mortem. sed et interitus senum minus doletur, et 'magis laetos' intellegendum est, ut sit causa maior iracundiae. sic enim et in septimo Iuno irascitur, ubi "laetum Aenean Siculo prospexit ab usque Pachyno". vel 'laeti' prothumoi, ut "omnisque iuventus laeta". SALIS maris secundum Homerum. salem autem quo utimur singulari numero tantum dicimus; cum iocos significamus pluralem tantum ponimus numerum, ut Lucanus "non soliti lusere sales" (2.368). aliquando autem etiam urbanitatem per singularem numerum significamus, ut Terentius "qui habet salem, quod in te est", id est quae res in te est, masculini enim generis est, non neutri: et neutra triptota sunt, nec ab hoc accusativo nominativus esse potest 'hoc salem'.

§ 1.36  SUB PECTORE pro in pectore. VULNUS de praeterito dolorem dixit, de futuro metum, ad utrumque 'vulnus' rettulit.

§ 1.37  HAEC SECUM subaudimus locuta est, deest enim. et hoc fictum est, ut superius diximus. unde enim hoc sciret poeta? bene autem inpatientiam doloris ostendit detrahendo ei solatia, ut in quarto solam inducit Didonem "en quid ago?" HAEC SECUM] quia vehementior adfectus est sine conscio, ut "et casum insontis mecum indignabar amici" et "crudelia secum fata Lyci". e contrario "quicum partiri curas". MENE 'ne' non vacat, significat enim ergo et est coniunctio rationalis. INCEPTO DESISTERE tolerabilius enim est non inchoare, quam incepta deserere, ut Terentius "verum si incipias, neque pertendas naviter". et 'mene' sic habet emphasin, ut "ast ego, quae divum incedo regina". VICTAM sic et in septimo "vincor ab Aenea". se victam pronuntiat velut victam. alii iratam tradunt.

§ 1.38  NEC POSSE ITALIA detraxit more suo praepositionem provinciae; non enim dixit 'de Italia', sed 'Italia'. TEUCRORUM quia Teucer et Scamandrus Creta profecti Troiam venerunt. facta ascensione hospitio a Dardano accepti de advenis cives facti, quia Batiam, Teucri filiam, Dardanus sibi iunxit et populares suos socero cognomines fecit. AVERTERE id est in perpetuum. REGEM hoc est, quia †nihil amisit, rex est. et mire Aeneam noluit nominare. honorantur enim minores a maioribus si suo nomine fuerint nominati, ut "Aeole, namque tibi". contra contumelia est si maiores a minoribus suo nomine nominantur, ut "Iunonis gravis ira". et "pacem te poscimus omnes Turne". et bene 'regem' invidiose; non enim dixit Troianos, sed unum hominem Troianum.

§ 1.39  QUIPPE VETOR FATIS re vera, inquit, fata me prohibent. ergo Iuno ignorat vim fatorum. sed hoc non possumus dicere, quia superius lectum est "si qua fata sinant et audierat". hoc ergo est. omnis res hominum aut ex nostra voluntate descendit, ut puta sedere surgere; aut ex fati necessitate, ut nasci mori; aut ex deorum voluntate, ut navigare vel honoribus frui. nunc de navigatione agitur; et bene invidiose, quasi etiam huius rei potestatem ei possint fata detrahere. est et alter sensus latens, ut speret se reginam contra exulum fata posse aliquid, si Minervae numen inferius valuit contra fata victorum. PALLASNE Minerva apo tou pallein to doru, id est ab hastae concussione; vel quod Pallantem gigantem occiderit. sane opportune hic Aiacis naufragium ad exemplum adfert, cum de naufragio Aeneae cogitat. et cum bellum meditatur, belli exemplum adfert "Mars perdere gentem inmanem Lapithum valuit". 'ne' autem coniunctio expletiva videtur. an aliter? EXURERE exuri dicitur de quo nihil superest, ut "quid memorem exustas Erycino in litore classes?" CLASSEM ad invidiam posuit, ut pro una navi classem dicat. sic Venus "navibus infandum amissis", cum Orontes solus perisset. aut re vera unam navem significat, ut Horatius "me vel extremos Numidarum in agros classe releget". classis enim dicta est apo ton kalon, id est a lignis, unde et calones dicuntur qui ligna militibus portant, et kalopodia.

§ 1.40  ARGIVUM quasi et illud contra fata. et 'Argivum' pro Argivorum; videtur autem specie accusativi singularis pro genetivo plurali usus. et bene 'Argivum' quasi quos ipsa Iuno amat, ut supra "pro caris gesserat Argis". POTVIT ad illud refertur quod superius dixit 'nec posse'. et invidiose potentiam Minervae exaggerat, quae uno tempore et exurere potuit et submergere.

§ 1.41  UNIUS OB NOXAM in istis sermonibus unius illius ipsius naturaliter media producitur syllaba, sed cum opus est corripitur hac excusatione: nam quotiens vocalem longam vocalis sequitur, ei vires detrahit, ut est "insulae Ionio in magno et sub Ilio alto". et ob hoc mutant accentum; in Latino enim sermone cum paenultima corripitur, antepaenultima habet accentum, ut hoc loco 'unius ob noxam' et contra "navibus infandum amissis unius ob iram prodimur". NOXAM pro 'noxiam'. et hoc interest inter noxam et noxiam, quod noxia culpa est, noxa autem poena. quidam noxa quae nocuit, noxia id quod nocitum accipiunt. sane latenter tangit historiam; dicitur enim Minerva in tantum ob vitiatam Cassandram in templo suo solius Aiacis poena non fuisse contenta, ut postea per oraculum de eius regno quotannis unam nobilem puellam iusserit Ilium sibi ad sacrificium mitti, et quod est amplius, de ea tribu, de qua Aiax fuerat, sicut Annaeus Placidus refert. FURIAS amorem, ut in bucolicis "seu quicumque furor". alii sic accipiunt, quasi illum in furore deliquisse dicat, Troianos scientes. OILI Oilei. et non vacat; nam et duo Aiaces fuerunt, et ambo furuerunt, sed ira armorum Telamonius, hic amore, qui Cassandram in templo Minervae capto Ilio stupravit. et est graeca figura, si dicamus 'Aeneas Anchisae' et subaudiamus filius. hac autem figura utimur circa patres et circa maritos tantum, ut Vergilius "Deiphobe Glauci", id est filia, et "Hectoris Andromache", id est uxor. sane hic Aiax, Oilei filius a multis historicis Graecis tertiam manum dicitur post tergum habuisse quod ideo dicitur fictum, quia sic celeriter utebatur in proelio manibus, ut tertiam habere putaretur.

§ 1.42  IPSA bene ipsa; dulcis enim est propria manu quaesita vindicta: unde plus dolet Iuno alienis se viribus niti, ut Aeoli vel inferorum, sicut ipsa "flectere si nequeo superos, Acheronta movebo". RAPIDUM velocem, ut est "cum rapidus sol nondum hiemem contingit equis, iam praeterit aestas" item "rapidive potentia solis". [1.sed] cum Varro divinarum quinto quattuor diis fulmina adsignet, inter quos et Minervae, quaeritur, cur Minerva Iovis fulmen miserit. antiqui Iovis solius putaverunt esse fulmen, nec id unum esse, ut testantur Etrusci libri de fulguratura, in quibus duodecim genera fulminum scripta sunt, ita ut est Iovis Iunonis Minervae, sic quoque aliorum: nam de Iunonis fulmine Accius ait "praefervido fulgore ardor iniectus Iunonis dextra ingenti incidit". quare tum non posuit Minervam misisse fulmen suum? sed multi dicunt, habere quidem Minervam ut Iovem et Iunonem fulmen, sed non tantum valere, ut vindictam suam possit implere, nisi usa esset Iovis fulmine: unde merito queritur Iuno, Minervam, cum de numero minorum sit qui fulmen habent, usam tamen Iovis fulmine. IACULATA in libris Etruscorum lectum est iactus fulminum manubias dici et certa esse numina possidentia fulminum iactus, ut Iovem Vulcanum Minervam. cavendum ergo est, ne aliis hoc numinibus demus. et 'iaculata' pro iaculans, participium passivum pro activo. E NUBIBUS secundum physicos qui dicunt conlisione nubium fulmen creari. et indignatur Iuno, quod, cum nubes suae sint, pariter eis Minerva ac Iovis fulmine usa sit, cum sibi neutrum prosit.

§ 1.43  DISIECITQUE quidam volunt fulminum genera quattuor esse: unum quod dicitur dissiciens idemque fragosum, alterum transfigens, tertium corripiens, quartum infigens: quas omnes species more suo in unius fulguris descriptione attigit dicens primum 'disiecitque rates', secundum 'illum expirantem transfixo pectore', tertium 'turbine corripuit', quartum 'scopuloque infixit acuto'. RATES abusive naves; nam proprie rates sunt conexae invicem trabes. Varro ad Ciceronem "ratis dicta navis longa propter remos, quod hi supra aquam sublati dextra et sinistra duas rates efficere videntur. ratis enim, unde hoc translatum, ubi plures mali aut trabes iuncti aqua ducuntur. hinc naviculae cum remis ratariae dicuntur".

§ 1.44  ILLUM auctorem scilicet criminis. EXPIRANTEM FLAMMAS non animam dicit 'flammas', sed cum anima fulminis flammas vomentem. et ut superius pleno nomini adiecit 'opum', id est "dives opum", sic hic verbo; cum enim plenum sit 'expirantem', addidit 'flammas', ut alio loco 'animas', ut "confixi expirant animas". alii 'expirantem' anhelantem accipiunt. Probus et 'tempore' legit, ut ipse "liquefacto tempora plumbo". sed qui legunt 'pectore' de Accio translatum adfirmant, qui ait in Clytemestra de Aiace "in pectore fulmen inchoatum flammam ostentabat Iovis". qui 'tempore' legunt de topica historia tractum dicunt; nam Ardeae in templo Castoris et Pollucis in laeva intrantibus post forem Capaneos pictus est fulmen per utraque tempora traiectus. et singulare nomen pro plurali. totius autem Italiae curiosissimum fuisse Vergilium multifariam apparet.

§ 1.45  TURBINE volubilitate ventorum. SCOPULO saxo eminenti. 'scopulus' autem aut a speculando dictus est, aut a tegimento navium, apo tou skepazein. contigerunt autem ista circa Caphereum montem Euboeae. INFIXIT Cornutus ait 'inflixit' verius, quod sit vehementius.

§ 1.46  AST EGO nunc conparat singula. et ne leve esset quod dixerat 'ego', addidit 'deorum regina'; sic Sallustius "vos autem, hoc est populus Romanus". DIVUM autem pro divorum, sicut 'Argivum'. INCEDO incedere proprie est nobilium personarum, hoc est cum aliqua dignitate ambulare, ut "regina ad templum forma pulcherrima Dido incessit et aut iaculo incedit melior", Sallustius "sed incedunt per ora vestra magnifici".

§ 1.47  ET SOROR ET CONIVNX physici Iovem aetherem, id est ignem volunt intellegi, Iunonem vero aerem, et quoniam tenuitate haec elementa paria sunt, dixerunt esse germana. sed quoniam Iuno, hoc est aer, subiectus est igni, id est Iovi, iure superposito elemento mariti traditum nomen est. Iovem autem a iuvando dixerunt; nulla enim res sic fovet omnia, quemadmodum calor. TOT ANNOS licenter in istis elocutionibus et accusativo et ablativo utimur. dicimus enim et 'tota nocte legi' et 'totam noctem legi'. honestior tamen elocutio est per accusativum. sane 'tot annos' continuationem significat, 'tot annis' autem intervallum.

§ 1.48  ET QUISQUAM non Troianorum, sed omnium generaliter. IVNONIS autem pro 'meum', nomen pro pronomine.

§ 1.49  PRAETEREA postea, ut "praeterea vidit, nec portitor Orci amplius obiectam passus transire paludem". SUPPLEX breviter utrumque dixit; aut enim suscipiuntur vota precibus, aut honore redduntur. et ostendere vult, non solum non sibi supplicandum, sed nec simplici veneratione dignam futuram.

§ 1.50  TALIA FLAMMATO quod superius intermiserat nunc reddidit. nam dixerat superius 'haec secum' et modo ait 'volutans', id est cogitans. multi sane 'talia volutans' talia revolutans accipiunt.

§ 1.51  NIMBORUM nimbi nunc ventos significant, plerumque nubes vel pluvias: ergo prout locus fuerit intellegamus. proprie tamen nimbi vocantur repentinae et praecipites pluviae; nam pluvias dicimus lentas et iuges. et figurate 'patriam, loca'; unum enim varietas ipsa significat. LOCA FETA nunc plena, ut alio loco "feta armis". sciendum est autem fetam dici et gravidam et partu liberatam, ut "fecerat et viridi fetam Mavortis in antro"; enixam autem eam fuisse lac, quod pueris praebebatur, ostendit. item fetam gravidam illo loco ostendit, "non insueta graves temptabunt pabula fetas". ergo quia feta medius sermo est, bene hoc loco epitheto discrevit, dicens 'graves fetas', ut bonum facinus et malum facinus dicimus, bonum venenum et malum venenum. AVSTRIS figura est celebrata apud Vergilium: et est species pro genere. legerat apud Ennium "furentibus ventis", sed quasi asperum fugit et posuit 'austris' pro ventis.

§ 1.52  AEOLIAM VENIT novem insulae, quae sunt post fretum Siciliae, appellantur Aeoliae ab Aeolo rege, Hippotae filio, licet habeant et propria nomina. unde et Vergilius ait "Aeoliam Liparen". poetae quidem fingunt hunc regem esse ventorum, sed ut Varro dicit, rex fuit insularum, ex quarum nebulis et fumo Vulcaniae insulae praedicens futura flabra ventorum inperitis visus est ventos sua potestate retinere. AEOLIAM VENIT in Aeoliam. detraxit praepositionem, ut "Italiam fato". Aeolus Hippotae sive Iovis sive Neptuni filius. qui cum immineret bellum, quo Tyrrhenus, Lipari frater, Peloponnesum vastare proposuisset, missus ab Agamemnone, ut freta tueretur, pervenit ad Liparum, qui supra dictas insulas regebat imperio, factaque amicitia Cyanam filiam eius in matrimonium sumpsit et Strongulam insulam in qua maneret accepit. HIC illic, ut superius "hic currus fuit". VASTO ANTRO physica ratione hoc fingit poeta. naturale enim est ut loca concava plena sint ventis. sane 'vasto' pro desolato veteres ponebant. Ennius Iphigenia "quae nunc abs te viduae et vastae virgines sunt". ponebant et pro magno. Clodius commentariorum "vasta: inania magna".

§ 1.53  LUCTANTES elaborantes egredi vel inter se saevientes. SONORAS graves sonis, et est tempestatis epitheton. ordo autem talis est, Aeolus ventos et tempestates sonoras vasto antro premit. quidam 'sonoras' semper strepentes tradunt, ut "fluminibusque sonoris"; nam sonorum est quidquid sine intermissione sonum servat, sonans vero quod ad tempus auditur. male autem quidam accipiunt 'sonoras' pro sonantes, cum sit proprium 'sonoras', ut thalassa te ekheessa. aliud est enim ekhousa, id est sonans.

§ 1.54  AC VINCLIS ET CARCERE FRENAT translatio est per poeticam licentiam facta. carcer autem est undecumque prohibemur exire, dictus quasi arcer ab arcendo. locum autem, in quo servantur noxii, carcerem dicimus numero tantum singulari; unde vero erumpunt quadrigae, carceres dicimus numero tantum plurali, licet plerumque usurpet poeta, ut est "ruuntque effusi carcere currus". alii vinclis carceris tradunt, ut "quam ferro excisam crebrisque bipennibus instant".

§ 1.55  ILLI INDIGNANTES hic aperte ostendit, quid sit 'luctantes'. MAGNO CUM MURMURE MONTIS non circum montis claustra, sed cum magno montis murmure fremebant. et est maior sensus: sic fremebant, ut etiam antra possent sonare. CUM MURMURE MONTIS] sic dixit Pacuvius "murmur maris", quia ventos murmur sequitur, ut ipse alibi "magno misceri murmure pontum".

§ 1.56  CIRCUM FREMUNT quidam hoc loco 'fremunt' id est imperia recusant intellegunt, ut apud Cassium in annalium secundo "ne quis regnum occuparet, si plebs nostra fremere imperia coepisset", id est recusare. ita et hic ostendit ventos imperia recusantes. non numquam 'fremere' velle significat, ut "arma amens fremit, arma toro tectisque requirit". CELSA ARCE secundum quod superius diximus. venti enim melius deprehenduntur ex alto. SEDET non otiatur, sed curat; apud antiquos enim 'sedet' considerat significabat, ut alio loco ait "Turnus sacrata valle sedebat".

§ 1.57  MOLLITQUE ANIMOS id est ventos apo ton anemon, ut ipse alibi "quantum ignes animaeque valent" et Horatius "inpellunt animae lintea Thraciae". 'mollit' autem ideo dixit, ut per transitum ostenderet, vitia naturae nulla ratione mutari, sed mitigari aliquatenus posse.

§ 1.58  MARIA AC TERRAS CAELUMQUE PROFUNDUM atqui quattuor elementa sunt, terra aqua aer aether. sed hoc loco rite praetermisit aetherem, quia venti non turbant superiora, ut ait Lucanus "pacem summa tenent" (2.273), sed aut terras aut maria aut aerem. nam caelum hoc loco pro aere posuit, ut Lucretius "in hoc caelo qui dicitur aer". 'profundum' autem et sublime dicitur [1.et profundum mare], ut 'supremum' et altum "pro supreme Iuppiter", et postremum. potest et ad maria et ad terras referri. quidam 'profundum' in profundum accipiunt, alii pro funditus. et sicut hic 'profundum' in altitudinem, sic alibi fastigia de infima parte "forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras".

§ 1.59  FERANT auferant; et est aphaeresis. RAPIDI veloces, ut supra. VERRANTQUE verrere est trahere, a rete, quod verriculum dicitur. est autem principalitas verbi verro verris, praeteritum versi, unde et fit participium versus, hinc alibi "et versa pulvis inscribitur hasta", id est tracta.

§ 1.60  SPELUNCIS ATRIS vel tenebrosis, vel magnis.

§ 1.61  ID METVENS timens. ergo Iuppiter timet, non sibi, sed elementis, ne turbentur eruptione ventorum, ut si bellorum tempore dicas virum fortem timere, non sibi, sed liberis suis. HOC METVENS] providens cavens. MOLEMQUE ET MONTES id est molem montis. et est figura, ut una res in duas dividatur, metri causa interposita coniunctione, ut alio loco "pateris libamus et auro", id est pateris aureis.

§ 1.62  FOEDERE modo lege, alias pace, quae fit inter dimicantes. foedus autem dictum vel a fetialibus, id est sacerdotibus per quos fiunt foedera, vel a porca foede, hoc est lapidibus occisa, ut ipse "et caesa iungebant foedera porca".

§ 1.63  ET PREMERE ET LAXAS SCIRET DARE IVSSUS HABENAS permansit in translatione, ut "vinclis et carcere frenat". 'iussus' autem ob hoc posuit, quia suo nihil facit imperio. nam tolle hoc, et maior est omnibus diis, si ad eius voluntatem possunt elementa confundi: ut ipse "Aeolus mihi iussa capessere fas est". simul ventorum ostenditur vis, quibus parum fuerat montem superponi, nisi et regem acciperent, qui ipse quoque alieno pareret imperio. ET PREMERE E. L. S. D. I. H.] alioquin Iunoni obsequi non posset. alii 'iussus' ita intellegunt, non cum iuberetur eum hoc facere, sed ita administrare, ut etiam iussus erat, secundum desiderium temporum.

§ 1.64  AD apud quem, ut supra.

§ 1.65  AEOLE rhetoricum est in omni petitione haec observare, ut possit praestare qui petitur, ut sit possibilitas, ut sit res iusta quae petitur, ut habeat modum petitio, ut sequatur remuneratio. et sciendum est secundum hunc ordinem omnes petitiones formare Vergilium, ut in hoc loco possibilitas est 'et mulcere dedit fluctus et tollere vento'. iusta petitio est 'gens inimica mihi'; omne enim quod contra inimicos petimus iustum est. modus petitionis est 'et dissice corpora ponto'. remuneratio 'sunt mihi bis septem praestanti c. n.' AEOLE INCUTE VIM VENTIS ordo ipse est. et est figura parenthesis. inter parenthesin et ellipsin hoc interest, quod parenthesis es quotiens remota de medio sententia integer sermo perdurat; plenum namque est 'Aeole incute vim ventis'. item "Aeneas rapidum ad naves praemittit Achatem". ellipsis autem est quotiens remotis interpositis deest aliquid, ut est "quos ego — post mihi non simili poena"; deest enim 'adfligam'. AEOLE] sane antiqui quotiens a minoribus beneficium petebant, a nomine incipiebant, et erat honoratius si nomen ipsius ante praeferrent. DIVUM PATER ATQUE HOMINUM REX Iuppiter. et periphrasis est, id est circumlocutio. 'pater' autem a Vergilio ad eminentiam ponitur, ut "pater Aeneas" et "pater Appenninus".

§ 1.66  ET MULCERE DEDIT FLUCTUS ET TOLLERE VENTO aliud pendet ex alio; nam qui potest mulcere, potest et tollere, id est erigere in tempestatem. 'mulcere' autem delenire. hinc mulsum quod dulcedine animos nostros permulceat. alii 'mulcere' mitigare, mollire vel fovere.

§ 1.67  GENS sermo hic et nationem significat et familiam, sed nunc ad utrumque potest referri. nam aut ad familiam Aeneae aut ad Troianam gentem refertur. TYRRHENUM] Tyrrhenus cum fratre Lydo regnum ea indulgentia tenuit, ut ingens frequentia populi his contingeret: quae causa summam rerum fecit inopiam, nullo patriam relinquente aut volente peregrinari, quia tanta bonitas erat in regibus. consilium igitur habuerunt, ut partiti turbam, quam alere non poterant, alternis diebus abstinerent a cibis lusibusque vacaretur. atque hac lascivia excogitaverunt talorum tesserarumque iactus pilaeque lusum et tibiae modulationem et concentum symphoniae tubarumque, quibus avocati cives facilius tolerarent ieiunium. novissime tamen quia vincebat necessitas nec ulla consilia famem relevarent, sortiti sunt, uter ex fratribus cum parte populi abiret in quas sors terras dedisset. cum Tyrrhenus sorte iussus discederet, in mari quod Tyrrhenum ab eo vocatur periit. cuius filius Tuscus cum populo evasit in regionem Tusciam, quae ab eo nomen accepit. TYRRHENUM Tyrrhenum mare dictum est vel quod Tusciam adluit, id est Tyrrheniam, vel certe a Tyrrhenis nautis, qui se in hoc mare praecipitaverunt. namque hoc habet fabula, dormientem in litore Liberum patrem puerum nautas abstulisse Tyrrhenos. qui cum esset experrectus in navi, quo duceretur rogavit; responderunt illi, quo vellet. Liber ait ad Naxum insulam sibi sacratam. at coeperunt alio vela deflectere, quam ob rem iratum numen tigres sibi sacratas iussit videri, quo terrore se illi in fluctus dedere praecipites. alii dicunt, quod stuprum Libero patri inferre temptaverint ac propterea hoc pertulerint. MIHI NAVIGAT id est in meum dolorem. NAVIGAT AEQUOR figura Graeca est; nos enim dicimus per aequor navigat. similiter etiam alio loco "terram, mare, sidera iuro", cum latinitas exigat, ut addatur praepositio per. et non vacat quod 'Tyrrhenum' addidit; videtur enim dicere, iam eis Italiam esse vicinam.

§ 1.68  ILIUM IN ITALIAM PORTANS id est res Ilienses. et invidiose dicit Ilium, quasi ipsam cernat civitatem, cum Troianos aspexerit. et bene 'Ilium', hoc est quam fata stare noluerint. VICTOSQUE PENATES a Graecis. tacite occurrit quaestioni: portat quidem deos, sed victos, hoc est contemnendos, ne facere contra invictos nollet.

§ 1.69  INCUTE VIM VENTIS duplex sensus est: 'incute' enim si inice significat, 'ventis' dativus est casus, hoc est, parva est eorum, etiam tu eis da magnam vim; si autem 'fac', septimus casus est, et erit sensus: fac vim Troianis per ventos, hoc est, per ventos vim in Troianos incute. Ennius "dictis Romanis incutit iram". SUBMERSASQUE OBRVE PUPPES ordo est inversus in sensu; ante enim est ut obruantur fluctibus, et sic submerguntur. tota autem Iunonis petitio in sequentibus explanatur. SUBMERSASQUE OBRVE P.] id est obrue, ut submergas.

§ 1.70  AUT AGE DIVERSOS hoc est disperge illos per diversa, ne ad Italiam veniant; duobus enim generibus deletur exercitus, aut internecione aut dispersione. ET DISSICE CORPORA hic mutavit coniunctionem, nam dicendum erat 'aut dissice corpora'. CORPORA PONTO tam virorum quam navium, ut ipse alio loco cum de navibus loqueretur "et toto descendit corpore pestis". sciendum sane est artem hanc esse petitionis, ut minora inpetrare cupientes maiora poscamus: quod etiam nunc Iuno facit. scit namque se fatis obstare non posse, sed hoc agit, ut eos arceat ab Italia.

§ 1.71  SUNT MIHI BIS SEPTEM non sine ratione Iuno nymphas dicitur sua potestate retinere; ipsa est enim aer, de quo nubes creantur, ut est "atque in nubem cogitur aer", ex nubibus aquae, quas nymphas esse non dubium est. ideo autem nympham Aeolo pollicetur, quia ventorum rex est, qui aquae motu creantur. bene ergo ei iungitur origo ventorum. sane notant Vergilium critici, quia marito promittit uxorem: quod excusat regia licentia, ut Sallustius "denas alii alii plures habent, sed reges eo amplius". vel certe quod ex priore coniuge inprobos filios Aeolus habuerit, vel quod haec quam promittit inmortalis est. alii volunt Iunonem per iram oblitam, Aeolum uxorem et filios habere; quod exinde adserunt, quia Aeolus ad haec nihil ei responderit. et bene Iuno sic pollicetur, quasi Aeolo beneficium ante non concesserit. econtra Aeolus non ad praesens, sed ad praeteritum respondit 'tu mihi quodcumque hoc regni est'. PRAESTANTI CORPORE NYMPHAE bene etiam istas laudat, ut maior sit in Deiopea pulchritudinis gloria. laudabilius enim est superare laudatos, ut ipse ad maiorem Aeneae gloriam laudat et Turnum. harum autem quattuordecim nomina, ut quidam volunt, in Georgicis invenimus. 'praestanti' autem 'corpore' pro praestantis corporis, ablativum pro genetivo.

§ 1.72  QUARUM QUAE FORMA dicimus et per se 'quarum quae pulcherrima', et plus ornavit inferendo 'forma pulcherrima'.

§ 1.73  CONUBIO IVNGAM deest eam; et conubium est ius legitimi matrimonii. et bene 'conubio iungam' dixit, ut hanc ab aliis segregaret, quae a regibus sine lege habentur. solent enim reges inter plures uni praecipuum dare nomen uxoris. et 'conubio' nu brevem posuit, cum naturaliter longa sit. nubo enim, unde habet originem, longa est. sed est tropus systole, qui fit quotienscumque longa corripitur syllaba propter metri necessitatem. ipse alio loco longam posuit, ut est "Hectoris Andromache Pyrrhin conubia servas?" item "cuique loci leges dedimus, conubia nostra reppulit" et "per conubia nostra" et "Nomadumque petam conubia supplex". sciendum tamen est, quia plerumque in conpositione vel derivatione principalitatis natura corrumpitur. CONVBIO IVNGAM STABILI PROPRIAMQUE DICABO multa in unum contulit versum quae Iuno promittit; dicendo enim 'conubio' ostendit legitimam, dicendo 'stabili' longam promittit concordiam, id est quae divortio careat, dicendo 'propriam' adulterii removet suspitionem. quod autem adiecit 'dicabo' obsequentem eam fore demonstrat. in usu enim est ut dicamus, sacerdos dicatus est numini, hoc est ad obsequium datus est. alii 'dicabo' dabo accipiunt. Terentius "iam hanc operam tibi dico", id est do, sicuti ab eo quod est dico participium a passivo dictus facit, ut est "Iunoni infernae dictus sacer", quamvis alibi lectum sit "templis sibi ferre dicatis". 'propriam dicabo' autem deest 'tibi eam'. 'propriam' autem possumus vel firmam vel perpetuam accipere, ut "si proprium hoc fuerit". Terentius "nihilne esse cuiquam proprium" et "quod voluptates eorum propriae sunt" et "da propriam, Thymbraee, domum".

§ 1.74  OMNES ANNOS bene, quia dea est; non enim usque ad senectutem. MERITIS praestitis, ut alibi "nec te regina negabo promeritam", id est praestitisse. et alterum pendet ex altero; meritum enim non nisi ex praestantis descendit beneficio.

§ 1.75  PULCHRA PROLE] bene postremum addidit propter quod matrimonium contrahitur, pulcherrimos filios. et mire hoc Iuno Lucina promittit, quasi non ob libidinem offerat. PULCHRA PROLE notanda figura; frequenter enim hac utitur. nam quod nos per genetivum singularem dicimus, antiqui per septimum dicebant, ut hoc loco 'parentem pulchra prole', id est pulchrae prolis. et simpliciter intellegendum est; errant namque qui dicunt ideo 'pulchra' dixisse propter Canacen et Macareum in se invicem turpissimos fratres. illi enim alterius Aeoli filii fuerunt.

§ 1.76  AEOLUS HAEC subaudis 'dixit', quod ex posterioribus intellegitur, ut supra notavimus. REGINA inferioris personae revetentia est maiorem meritis appellare, non nomine; contra maioris est minorem nomine tantum vocare. qui ordo non nisi per indignationem corrumpitur, ut in duodecimo Sages in extremis rebus Turnum non regem vocat, ut "ruitque inplorans nomine Turnum". et alibi de Aristaeo "et te crudelem nomine dicit". OPTES optare non tantum eligere significat, ut alibi "optavitque locum regno", sed etiam velle, ut hoc loco 'quid optes' quid velis. Lucilius in VI. "quid ipsum facere optes", id est velis. alii 'quid optes' quid petas. sane servavit ordinem; nam qui promittit statim a primo polliceri debet, post si qua vult addat, ut auditor expectatione non pendeat.

§ 1.77  EXPLORARE deliberare; superius namque multa poposcerat Iuno. hoc ergo dicit: tuum est deliberare, quid velis. aut certe aperire vel pensare, quale sit desiderium. alii explorare Iovis animum; aut certe 'explorare' explanare; aut certe statuere, an aequum sit quod petis, tuus enim hic labor est. MIHI IVSSA CAPESSERE FAS EST figura est litotes, quae fit quotienscumque minus dicimus et plus significamus per contrarium intellegentes, ut hoc loco non ait: licet mihi inplere quae praecipis, sed nefas est non inplere quae iusseris. item "munera nec sperno", id est libenter accipio. MIHI IVSSA CAPESSERE FAS EST] hoc secundum ea quae aliter dicuntur, aliter audiuntur dictum est. [1.nam] cum dicit non se posse non inplere quae Iuno praecipiat, nefas tamen putat [1.non] inplere praecepta. 'mihi' sane ultima syllaba produci debet, quia hoc casu omnia vel nomina vel pronomina vel participia in ultima syllaba produci debent. 'capessere' autem est saepe capere.

§ 1.78  TU MIHI QUODCUMQUE HOC REGNI rediit ad physicam rationem. nam motus aeris, id est Iunonis, ventos creat, quibus Aeolus praeest. dicendo autem 'quodcumque' aut verecunde ait, ne videatur adrogans, aut latenter paene iocatur poeta; quis enim potest ventos, id est rem inanem tenere? TU MIHI Q. H. R.] hoc ad illud respondet 'namque tibi divum pater atque hominum rex'. QUODCVMQUE H. R.] quia ipse rex sub alieno imperio est. 'quodcumque' ergo quod 'clauso ventorum carcere regno', nec in mea manu est nisi iusso ventos emittere. IOVEMQUE CONCILIAS hysteroproteron in sensu. non enim Iuppiter conciliatur Aeolo, sed Aeolus Iovi, quasi superiori. conciliantur autem novi, reconciliantur antiqui.

§ 1.79  TU DAS EPULIS ACCUMBERE DIVUM hoc est, tu me deum facis. duplici enim ratione divinos honores meremur, dearum coniugio et convivio deorum. unde et in bucolicis "nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est". sane 'epulis accumbere' secundum sui temporis consuetudinem dixit; nam olim sedentes vescebantur, sicut ipse meminit "gramineoque viros locat ipse sedili" et "perpetuis soliti patres considere mensis". et apud Homerum sedentes dii epulantur.

§ 1.80  NIMBORUMQUE nubium, ut "et lunam in nimbo nox intempesta tenebat".

§ 1.81  HAEC UBI DICTA et a Iunone et ab Aeolo. et 'dicta' si nomen est, dedit, si participium, deest sunt. et 'haec ubi dicta' pro postquam, adverbium locale pro temporali. CAVUM ordo est, conversa cuspide cavum montem in latus inpulit. et alibi "in latus inque feri curvam compagibus alvum contorsit". alii 'in latus' pro latus accipiunt. Ennius "nam me gravis impetus Orci percutit in latus". INPULIT IN LATUS] quasi in rem quae facile cedit ictui.

§ 1.82  AGMINE vel inpetu vel multitudine. agmen enim polysemus sermo est. nam inpetum significat, ut "illi agmine certo Laocoonta petunt"; multitudinem, ut "vocat agmina saeva sororum". etiam incedentem exercitum 'agmen' vocamus.

§ 1.83  QUA DATA et in undecimo "coeant in foedera dextrae qua datur". 'qua' ergo quoniam. et 'qua data' ad votum ventorum videtur rettulisse. PORTA omnis exitus porta dicitur, quasi qua potest vel inportari vel exportari aliquid. aut ideo 'porta', quia 'agmine' dixerat; nam porta proprie aut urbis aut castrorum est. TURBINE vi ventorum. et sciendum est, quod quando appellativum est 'turbinis' facit, sed si sit nomen proprium, 'Turbonis' facit, ut Horatius "Turbonis in armis".

§ 1.84  INCUBVERE MARI tria dicit elementa turbata: 'terras turbine perflant', 'incubuere mari' et rursum 'intonuere poli'. his ergo enumeratis recte adiecit 'intentant omnia mortem'.

§ 1.85  EVRUSQUE NOTUSQUE cardinales quattuor venti sunt, de quibus nunc tres ponit, paulo post unum quem omiserat reddit, ut "stridens aquilone procella". UNA EVRUSQUE NOTUSQUE ET AFRICUS] bene modo hos tres ventos inferiores tantum nominavit, qui a sedibus imis mare commovent, Zephyrum et Aquilonem tacuit; Zephyrum, qui ad Italiam ducit, Aquilonem, qui desuper flat. ideo Homerus de eo "kai borees aithregenetes, mega kuma kulindon". RVUNT autem modo eruunt. PROCELLIS procella est vis venti cum pluvia, dicta procella ab eo, quod omnia percellat, hoc est moveat.

§ 1.87  INSEQUITUR CLAMORQUE VIRUM quia praecesserat ventorum sonus, quem et ipsum clamorem possumus dicere. STRIDORQUE RVDENTUM proprie; nam in funibus stridor est. 'stridor' autem est sibilus. Pacuvius in Teucro "armamentum stridor et rudentum sibilus".

§ 1.88  ERIPIUNT S. N. Accius in Clytemestra "deum regnator nocte caeca caelum e conspectu abstulit".

§ 1.89  TEUCRORUM EX OCULIS numquam enim totum caelum nubibus tegitur, sed illa pars, contra quam flaverint venti. quod autem dixit diem eripi, ad videntum oculos rettulit, non ad naturam. TEUCRORUM E. O.] bene 'Teucrorum', quibus tempestas inmissa erat. NOX INCUBAT nox dicta, quod oculis noceat. 'incubat' autem ideo dixit, quod alienum tempus invasit. nam incubare proprie dicitur per vim rem alienam velle tenere. aut certe 'nox incubat', ut nihil intervalli esset inter tenebras et mare. aut tempestates, ut in georgicis "ipse pater media nimborum in nocte corusca fulmina molitur dextra".

§ 1.90  POLI axes, id est extremae partes caeli. duo enim sunt, notius et borius, a quibus totum caelum contonuisse significat. AETHER aetherem hoc loco pro aere posuit. nubes enim, unde et fulmina, aeris sunt, non aetheris: et frequenter Vergilius duo ista confundit.

§ 1.91  INTENTANT minantur, ingerunt. OMNIA autem ad superiora rettulit.

§ 1.92  EXTEMPLO ilico statim. et est augurum sermo. templum enim dicitur locus manu designatus in aere, post quem factum ilico captantur auguria. AENEAE servavit to prepon, ut Aeneam ultimum territum dicat. FRIGORE timore. et est reciproca translatio; nam et timor pro frigore et frigus pro timore ponitur, ut in Terentio "uxorem tuam pavitare aiunt" non timere, sed laborare frigoribus; utrumque enim in unum exitum cadit, sicut et de calore et de frigore urere dicimus, ut est "aut Boreae penetrabile frigus adurat". nam et Graeci phrikta dicunt quae sunt timenda, ut Homerus [1."dora men ouk et' onosta" ]. Livius in Odyssia "igitur demum Ulixi cor frixit prae pavore". reprehenditur sane hoc loco Vergilius, quod improprie hos versus Homeri transtulerit "kai tot Odusseos luto gounata, kai philon etor, okhthesas d' ara eipe pros hon megaletora thumon". nam 'solvuntur frigore membra' longe aliud est, quam luto gounata: et 'duplices tendens ad sidera palmas talia voce refert' molle, cum illud magis altum et heroicae personae pros hon megaletora thumon. praeterea quis interdiu manus ad sidera tollit, aut quis ad caelum manum tendens non aliud precatur potius, quam dicit 'o terque quaterque beati'? et ille intra se, ne exaudiant socii et timidiores despondeant animo, hic vero vociferatur.

§ 1.93  INGEMIT non propter mortem ingemit, sequitur enim 'o terque quaterque beati', sed propter mortis genus. grave enim est secundum Homerum perire naufragio, quia anima ignea est et exstingui videtur in mari, id est elemento contrario. DUPLICES duas, secundum morem antiquum. nam duplices duos dicebant, ut hoc loco, et binos duos, et utrosque pro utrumque, ut Cicero "binos habebam, iubeo promi utrosque". item Sallustius cum de duobus loqueretur "hi utrique ad urbem imperatores erant". PALMAS manus explicitas.

§ 1.94  TALIA VOCE REFERT profert. 're' abundat. alibi 'refert' respondet, ut "Anna refert". sic in consuetudine dicimus: ille mihi rettulit. O TERQUE QUATERQUE id est saepius; finitus numerus pro infinito. et sic erupit in vocem cum dolore Homerus tris makares Danaoi kai tetrakis, hoi tot' olonto. et hoc principium quidam acephalon dicunt, cum intellegi debeat, multa eum intra se cogitasse, postremo in haec erupisse.

§ 1.95  QUIS et quis et quibus significat: secundum artem enim sic dicimus. ab eo enim quod est 'a qui' in 'bus' mittit, ab eo quod est 'a quo' in 'is' mittit, sed a tertia declinatione in usu sunt dativus et ablativus plurales, licet antiqui omnibus usi sint casibus. denique Cato in originibus ait "si ques sunt populi". et declinavit 'ques quium', ut 'puppes puppium'. MOENIBUS ALTIS propter Pergama, quae altissima fuerunt, ex quibus omnia alta aedificia pergama vocantur, sicut Aeschylus dicit.

§ 1.96  OPPETERE ore terram petere, id est mori. possumus autem sic uti hoc sermone, ut et per se plenus sit et recipiat adiectionem. ergo dicimus et oppetit et mortem oppetit, sicut et exspirat et animam exspirat. FORTISSIME GENTIS atqui in artibus legimus superlativum gradum non nisi genetivo plurali iungi. constat quidem, sed 'gens' nomen est enuntiatione singulare, intellectu plurale. bene ergo iunxit, in gente enim plures sunt, ut alibi ipse "ditissimus agri Phoenicum"; non enim unus est ager Phoenicum. item Sallustius "Romani generis disertissimus". aut superlativo pro comparativo usus videtur, quasi fortissimis comparandus, non ut vulgo creditur praeferendus. sane quaeritur, cur Diomedem fortissimum dixerit, cum post Achillem et Aiacem ipse sit tertius, unde et Sallustius ait "primum Graecorum Achillem". multi dicunt ideo fortissimum, quia iuxta Homerum et Venerem vulneravit et Martem. alii ad gentem referunt, quod Achilles Thessalus fuit, Aiax Graecus, Diomedes Danaus. multi ad excusationem Aeneae volunt fortissimum dictum, a quo eum constat esse percussum, ut Iuvenalis "vel quo Tydides percussit pondere coxam Aeneae".

§ 1.97  TYDIDE vocativus Graecus est; si enim latine diceret, o Tydida debuit ponere. omnia enim patronymica quae in 'des' exeunt apud Latinos primae sunt declinationis, ut "saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector". Tydides Diomedes, Tydei et Deipyles, Adrasti filiae, filius, qui post captum Ilium ad Italiam venit, quod plenius in XI. libro habes. †eo tempore statua cum in templo Apollinis Delphici staret, vi quadam divina ad Corcyram migravit et visa est muros Corcyraeorum defendere: nam eius comminatione hostibus fugatis Corcyra bello exempta est.

§ 1.98  NON POTVISSE quasi semper voluerit. ANIMAM HANC quasi cum dolore 'animam hanc', ac si diceret infelicem, quae ad laborem nata est. EFFUNDERE secundum eos qui dicunt sanguinem esse animam, ut ipse alibi "purpuream vomit ille animam". nam alio loco aliorum opinionem sequitur, qui dicunt spiritum esse animam, unde est "atque in ventos vita recessit".

§ 1.99  SAEVUS magnus, ut superius diximus. vel fortis, vel bellicosus, ut est "et saevum Aenean agnovit Turnus in armis". vel adversus hostes 'saevus', et est epitheton ad tempus; nam incongruum erat ab Aenea saevum Hectorem dici. aut 'saevus', quod adversum Antenorem et Aeneam et Helenum sentiens Helenam non permiserit reddi. aut ideo 'saevus' Hector, quia Aeneas pius. quod autem ait 'Aeacidae telo' vult ostendere feliciorem Hectorem, cui contigerit ab Achille perire, quod ipse optaverit ei congressus, sicut in V. Neptunus Veneri loquitur. et bene elegit, cum quibus perisse debuerit; ipse enim et fortis est, et numinum proles: recte ergo his iungitur, in quibus talia fuerunt.

§ 1.100  SARPEDON et in ultima possumus accentum ponere et in paenultima: nam Homerus et 'Sarpedonis' declinavit et 'Sarpedontis', unde et varius accentus est: 'Sarpedonis' enim antepaenultima habet accentum, 'Sarpedontis' paenultima. sed 'Sarpedontis' usurpavit; naturalis enim declinatio est 'Sarpedon Sarpedonis', ut 'Memnon Memnonis, Sinon Sinonis'. si autem genetivum in 'dontis' miserit, a circumflexo venit, qui est in ultima syllaba nominativi, ut Demophon Demophontis, Laocon Laocontis. sic ergo et Sarpedon, Sarpedontis. est autem Sarpedon Iovis filius et Laodamiae, ut alio loco "quin occidit una Sarpedon mea progenies", occisus a Patroclo, Menoeti filio, armis Achillis induto. huius interitum Iuppiter prosecutus dicitur imbre sanguineo. SIMOIS nomen hoc integrum ad nos transiit, unde suo est accentu proferendum. nam si esset latinum, in antepaenultima haberet accentum, quia secunda a fine brevis est. sane bene fecisse videtur Simoentis mentionem, ut ibi videatur pati se optavisse, ubi genitus est, ut alibi "tune ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?" SUB UNDIS et 'sub undis' legimus, et 'sub undas'. sed si 'sub undas', 'correpta' intellege, si 'sub undis', 'volvit'; varia ergo distinctio est. CORREPTA rapta.

§ 1.101  FORTIA CORPORA hoc est virorum fortium corpora; nulla enim est in mortuis fortitudo.

§ 1.102  TALIA IACTANTI inaniter loquenti, ut alibi "atque inrita iurgia iactat et voces dum iactat inanes". AQUILONE ab Aquilone. ecce hic reddit ventum quem transierat, et a generali tempestate ad speciem transit.

§ 1.103  ADVERSA contraria, quia ad Italiam navigantibus Aquilo contrarius est.

§ 1.104  FRANGUNTUR REMI vel gubernacula, vel quod melius est re vera remi. antiqui enim velis remisque navigabant, ut "validis incumbere remis, obliquat sinus in ventos". et hoc de navi Aeneae, an de omnibus dixit? TUM PRORAM AVERTIT alii 'prora' legi tradunt. AVERTIT pro 'avertitur'. et est figura creberrima. potest namque pro activi verbi significatione passivum poni, ut est "et pictis bellantur Amazones armis" pro bellant. nec nos debet movere quod bellor non facit, natura enim hoc prohibuit. nam conpone hoc verbum, et invenitur activum, facit enim debello debellor. et contra pro passivi verbi significatione activum ponitur, ut est hoc 'avertit' pro avertitur, et "insinuat pavor" pro insinuatur, et "nox umida caelo praecipitat" pro praecipitatur. sed haec verba tantummodo pro se invicem ponuntur, quae et activa esse possunt et passiva, ut est averto avertor, praecipito praecipitor. ergo non possumus dicere quod quidam artigraphus, declinationes activi verbi et passivi pro se invicem poni. nam et neutralis verbi declinatio activa est et communis deponentisve passiva, et aliud est esse activum verbum, aliud habere activi verbi declinationem.

§ 1.105  DAT LATUS inclinatur. CUMVLO altitudine. CUMULO] exuberante fluctu, cum cumulo. PRAERUPTUS in altum levatus.

§ 1.106  Hi pro illi vel alii, et bene dicticos. HIS pro illis vel aliis. DEHISCENS valde hiscens. 'de' enim augentis est, ut in Terentio "deamo te Syre".

§ 1.107  APERIT ostendit, ut Sallustius "caput aperire solitus", id est nudare, ostendere. sic alibi "visa aperire procul montes". sane aliter hic 'aperit', aliter 'ostium aperit'. HARENIS et ab harenis et cum harenis, id est vel ab imo movebatur mare vel cum ipsis harenis, ut in tempestate solet.

§ 1.108  TRIS Latinum est. genetivus enim pluralis quotiens in 'ium' exit, accusativum pluralem in 'is' mittit, ut 'puppium puppis'; quotiens in 'um' exit, in 'es' mittit, ut 'patrum patres'. SAXA LATENTIA modo propter tempestatem, non ut quidam tradunt tranquillo mari; nam quemadmodum latent quae nomen habent? haec autem saxa inter Africam, Siciliam et Sardiniam et Italiam sunt, quae saxa ob hoc Itali aras vocant, quod ibi Afri et Romani foedus inierunt et fines imperii sui illic esse voluerunt. unde et Dido "litora litoribus contraria, fluctibus undas inprecor". quae arae a Sisenna "propitiae" vocantur. alii dicunt Graecos haec saxa bomous appellare. quidam insulam fuisse hunc locum tradunt, quae subito pessum ierit, cuius reliquias saxa haec exstare, in quibus aiunt Poenorum sacerdotes rem divinam facere solitos. has aras alii Neptunias vocant, sicut Claudius Quadrigarius I. annalium "apud aras, quae vocabantur Neptuniae". Varro de ora maritima lib. I "ut faciunt hi, qui ab Sardinia Siciliam aut contra petunt. nam si utramque ex conspectu amiserunt, sciunt periculose se navigare ac verentur in pelago latentem insulam, quem locum vocant aras". TORQUET iacit, inmittit, ut "torquet aquosam hiemem". alibi 'torquet' deflectit, ut "torquet medios nox umida currus". alibi regit et frenat, ut "cuncta tuo qui bella pater sub numine torques". alibi sustinet et fert "axem umero torquet stellis fulgentibus aptum".

§ 1.109  SAXA VOCANT ITALI MEDIIS QUAE IN FLUCTIBUS ARAS ordo est, quae saxa in mediis fluctibus Itali aras vocant. pro quibus hunc ordinem esse ait 'tris Notus abreptas mediis fluctibus in saxa latentia torquet'. alii 'mediis quae fluctibus aras' legunt, ut sit ordo 'saxa vocant Itali aras, quae mediis fluctibus', ut desit 'sunt'. Italos autem aliqui non qui in Italia nati sint, sed qui Latine loquantur accipiunt.

§ 1.110  DORSUM INMANE eminens, altum, secundum Homerum. vel certe eminens planities aut superficies durior. aut sic ait hic poeta 'dorsum' de saxo, ut Homerus "nota thalasses", sicut alibi ipse "dorso dum pendet iniquo". quidam 'inmane' pro malo accipiunt positum propter naufragia, quae ibi solent fieri; nam 'manum' bonum dicunt, ergo quod bono contrarium inmane; non enim potest pro magno accipi, ut alibi "posuitque inmania templa", quia non facile apparent haec saxa, nisi cum mare ventis movetur. 'dorsum' autem hoc loco non absurde ait, quia Graece arae ipsae hippou nota dicuntur, ut Sinnius Capito tradidit, secundum Homerum. MARI SUMMO vel in summo, vel in placido.

§ 1.111  IN BREVIA ET SYRTES id est in brevia syrtium, quo modo "molemque et montes". 'brevia' autem vadosa dicit, per quae possumus vadere. ET SYRTES syrtium "sinus duo sunt pares natura, inpares magnitudine", ut Sallustius dicit.

§ 1.112  VADIS vada ta brakhea. Varro de ora maritima libro I "si ab aqua summa non alte est terra dicitur vadus". et multi sic legunt 'inliditque vadis atque aggere cingit harenae'.

§ 1.113  LYCIOS hi Troiae ad auxilium venerant, qui mortuo rege Pandaro Aeneam secuti sunt, unde et in secundo ait "comitum adfluxisse novorum". FIDUM fidelem. utrumque nomen idem significat. quamvis quidam velint fidum amicum, fidelem servum dici. et sic pronuntiandum, ut dolorem adferat talis socii amissio.

§ 1.114  IPSIUS ANTE OCULOS ad maiorem dolorem: unde alibi "quaeque ipse miserrima vidi", item "qui nati coram me cernere letum fecisti". INGENS PONTUS magna pars ponti. et est tropus synecdoche. A VERTICE aut a puppi, quae vertex navis est, aut ab Aquilone, qui flat a mundi vertice, hoc est a septentrione, ut ipse alibi "hic vertex nobis semper sublimis". quidam 'verticem' hic procellam accipiunt.

§ 1.115  IN PUPPIM pro puppim: addidit praepositionem. PRONUS prenes. non nulli sane 'pronum' adverbialiter legunt. MAGISTER Leucaspis, ut in sexto libro "Leucaspim et Lyciae ductorem classis Orontem".

§ 1.116  TER saepius, finitus numerus pro infinito. crebros enim fluctus facit Aquilo, ut Sallustius "crebritate fluctuum ut Aquilone solet". vel certe quod Graeci trikumian appellant, ut Sallustius "triplici fluctu". IBIDEM 'ibidem' et 'ubinam' multi dubitant ubi esse debeat accentus, quia 'ibi' et 'ubi' naturaliter breves sunt, sed ratione finalitatis plerumque producuntur in versu, nescientes hanc esse rationem, quia pronuntiationis causa contra usum Latinum syllabis ultimis, quibus particulae adiunguntur, accentus tribuitur, ut 'musaque' 'illene' 'huiusce'. sic ergo et 'ibidem'.

§ 1.117  TORQUET AGENS CIRCUM in gyrum circumagit. VERTEX vertex dicitur circumacta in se unda et quae quasi sorbere videatur: quod de Charybdi legitur "atque imo barathri ter gurgite vastos sorbet in abruptum fluctus", de qua ait Sallustius "Charybdis, mare verticosum".

§ 1.118  APPARENT aliud est 'parere' et aliud 'apparere'. 'parere' enim est oboedire, ut "paret amor dictis", 'apparere' autem, videri, ut "apparet liquido sublimis in aere Nisus". et haec observatio diligenter custodiri debet, licet eam auctores metri causa plerumque corrumpant. RARI vel propter maris magnitudinem, vel quia una perierat navis. vel 'rari' de multis, ut ostendat statim alios plures periisse. et quomodo 'apparent', si 'ponto nox incubat atra'? aut quia 'crebris micat ignibus aether', aut quia ante ipsius oculos hoc evenit. NANTES prima verbi positio est 'no nas nat', unde est "nare per aestatem liquidam". prima syllaba naturaliter longa est, licet 'natare' 'na' brevis sit in eadem significatione. IN GURGITE VASTO tapinosis est, id est rei magnae humilis expositio. prudenter tamen Vergilius humilitatem sermonis epitheto sublevat, ut hoc loco 'vasto' addidit. item cum de equo loqueretur ait "cavernas ingentes".

§ 1.119  ARMA VIRUM bene addidit 'virum', id est virorum. arma enim dicuntur cunctarum artium instrumenta, ut "Cerealiaque arma", item "colligere arma iubet" et alio loco "dicendum et quae sint duris agrestibus arma". TROIA differentia in hoc sermone est et in sensu et in syllabis. nam cum provinciam dicimus, nam Troia provincia, Ilium ipsa civitas, et principale est nomen, brevis est 'Tro'. quando autem non est principale et derivatio est, longa est 'Tro', ut "Troius Aeneas". GAZA Persicus sermo est et significat divitias, unde Gaza urbs in Palaestina dicitur, quod in ea Cambyses rex Persarum cum Aegyptiis bellum inferret divitias suas condidit. est autem generis feminini, ut "et gaza laetus agresti". quo exemplo apparet quoque superfluo quaeri a multis, quemadmodum potuerit aurum natare, nescientibus gazas, id est opes, dici omne quod possidemus. aut certe hyperbole tempestatis, ut etiam ponderosa ferri potuerint. PER UNDAS 'per' quidam nolunt * * *.

§ 1.120  IAM VALIDAM zeugma est ab inferioribus 'vicit hiems'. quod fit et a superioribus et a medio, plerumque et ad utrumque respondet, ut "Troiugena, interpres divum, qui numina Phoebi, qui tripodas, Clarii laurus, qui sidera sentis et volucrum linguas et praepetis omina pinnae". ecce hoc loco 'sentis' et ante dicta et sequentia concludit. ILIONEI antiptosis est, pro genetivo enim dativum posuit; nam constat huiusmodi Graeca nomina dativum singularem in ei diphthongum mittere, ut Orphei; nam illa solutio est cum Orphei separatim dicimus: nec modo 'Ilionei' possumus dicere adstrictum esse genetivum, ut ipse sit qui et dativus. quod si forte contingat, non regula mutatur, sed antiptosis fit, qua plerumque utuntur poetae, ut "urbem quam statuo vestra est" pro urbs, item "haeret pede pes" pro pedi.

§ 1.121  VECTUS qua vehebatur significat. et pro praesenti participio, quod non habemus, praeteritum posuit. in Latino enim sermone a passivo verbo praesens participium non est, neque ab activo praeteritum. sed quod uno sermone explicare non possumus aut circumlocutione ostendimus, aut si hoc nolumus, participium pro participio ponimus, sed usurpative, ut hoc loco factum est. ABAS Abantes aliquot tradunt: hic unus, Aeneae comes; alter quem in Troia Diomedes occidit; tertius est Argivus, cuius clipeum tertio libro Apollini consecrasse dicit Aeneam.

§ 1.122  VICIT HIEMS 'hiems' duas res significat: aut tempus aut vim venti, per quam oritur tempestas. ergo pro loco intellegendum est. Accius "unde estis nautae huc hieme delati". sic et Varro. LAXIS pro laxatis, nomen pro participio.

§ 1.123  IMBREM imber dicitur umor omnis, ut Lucretius ex "igni terra atque anima nascuntur et imbri", id est umore. IMBREM] veteres enim omnem aquam imbrem dicebant. Ennius imbrem pro aqua marina "ratibusque fremebat imber Neptuni". FATISCUNT abundanter aperiuntur; 'fatim' enim abundanter dicimus, unde et adfatim, hiscere autem aperiri, verbum frequentativum ab hiare.

§ 1.125  EMISSAM HIEMEM hic apertius tempestatem declarat significari ex Graeco; nam et illi kheimona tempestatem dicunt. et bene veteres nostri 'hiemem anni' dicebant, ne tempestas posset intellegi. IMIS bene in imo voluit esse Neptunum, ut iam factam cognosceret tempestatem, non incipientem vetaret.

§ 1.126  STAGNA stagnum dicitur aqua stans, sed nunc profunda maris significat ab eo, quod non nisi nimia tempestate turbantur. ergo 'stagna' et 'imis vadis refusa' aliud pendet ex alio, quia inmobilis aqua in imo maris tantummodo est, quam tunc ab imo motu dicit esse turbatam. GRAVITER COMMOTUS opportune Neptunum ait commotum cum maria turbantur, quia plerumque poetae Neptunum pro mari ponunt. ET ALTO PROSPICIENS aut e mari erigens caput, aut mari providens. quidam 'alto' caelo accipiunt, quia ait 'iam caelum terramque'.

§ 1.127  PLACIDUM CAPUT quaerunt multi quemadmodum 'placidum caput', si 'graviter commotus'? quasi non possit fieri, ut irascatur ventis, propitius sit Troianis. uno autem epitheto more suo habitum futurae orationis ostendit, ut alibi uno sermone 'tum quassans caput'. PLACIDUMQUE CAPUT] epitheta alia naturalia sunt, alia ad tempus. et 'placidum' ut naturale Neptuni est, ita 'graviter commotus' ad tempus ob factam tempestatem.

§ 1.128  DISIECTAM AENEAE T. V. A. C. hic ostendit Aeolum omnia Iunonis praecepta complesse. nam 'submersasque obrue puppes' in Orontis sociorumque eius interitu; 'aut age diversas et dissice corpora ponto' 'disiectam Aeneae toto videt aequore classem'.

§ 1.129  CAELIQUE RVINA id est tonitribus, quorum sonus similis est ruinis.

§ 1.130  NEC LATVERE DOLI FRATREM IVNONIS ET IRAE aut doli Iunonis, aut fratrem Iunonis. gemina ergo distinctio est. FRATREM IVNONIS] quod et ipsa Saturni est filia.

§ 1.131  EVRUM AD SE ZEPHYRUMQUE VOCAT per hos omnes intellege; isti enim sunt cardinales. 'ad se' autem ethikos. cur tamen Zephyrus, qui ad Italiam ducit, quem poeta supra tacuit, nunc vocatur? ira in hoc Neptuni exprimitur, si etiam eum obiurgat, qui non adfuerit.

§ 1.132  GENERIS FIDUCIA VESTRI Astraeus enim unus de Titanibus, qui contra deos arma sumpserunt, cum Aurora concubuit, unde nati sunt venti secundum Hesiodum. et hoc loco fiduciam pro confidentia posuit, cum fiducia in bonis rebus sit, confidentia in malis.

§ 1.133  IAM CAELUM TERRASQUE aut ordo est 'ausi estis sine meo numine tantas moles tollere et caelum terrasque turbare'? aut certe illud est, quod tria haec numina, licet divisa imperia teneant, videntur tamen invicem regni totius habere potestatem, sicut et ipsa elementa quae retinent physica inter se quadam ratione iunguntur. quod et ipsorum numinum sceptra significant. Iuppiter enim trifido utitur fulmine, Neptunus tridente, Pluto tricerbero. multi enim quaerunt, cur modo Neptunus de alienis conqueratur elementis. aut certe 'terram' pro mari posuit, ab eo quod continet id quod continetur, quia ipse dicitur Enosikhthon et Enosigaios, id est movens terram. et caelum pro aere; constat enim terram cum aqua in aere libratam. MEO SINE NUMINE hoc est 'et laxas sciret dare iussus habenas'. NUMINE VENTI distingue 'numine', ut 'venti' convicium sit.

§ 1.135  QUOS EGO deficit hoc loco sermo; et congrue, quasi irati et turbatae mentis, ut alibi "me me, adsum". similiter "incipit effari, mediaque in voce resistit". Terentius "quem quidem ego si sensero, sed quid opus est verbis?" his enim adfectibus tantum sermonis defectio congruit. QUOS EGO] subauditur 'ulciscar'. ergo aposiopesis est, hoc est, ut ad alium sensum transeat, ideo abruptum et pendentem reliquit. et necessarium post tale schema 'sed' coniunctionem sequi, ut "quamquam o, sed". SED MOTOS PRAESTAT prudenter agit; plus est enim innocentibus succurrere, quam nocentium delicta punire. PRAESTAT melius est, ut "praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni". et notandus sermo. nam et per se plenus est, et tam accusativo iungitur quam septimo. dicimus enim et 'praestat illum' et 'praestat illo'.

§ 1.136  POST MIHI NON SIMILI POENA COMMISSA LUETIS aut 'non simili poena', id est non ea qua Troianos adfecistis, aut certe 'mihi non simili', id est vehementer irato. POST MIHI N. S. P. C. L.] pro 'non inpune eritis posthac'; nunc enim nullam poenam sentiunt, nisi forte obiurgationis. 'commissa' autem hic pro peccatis. LUETIS persolvetis. et hic sermo a pecunia descendit; antiquorum enim omnes poenae pecuniariae fuerunt.

§ 1.137  MATURATE FUGAM cum maturitate, id est cum tranquillitate discedite, quo modo dicimus 'matura iracundiam tuam', id est mitiga; perniciosum enim Troianis est, si maturent fugam, hoc est accelerent. ergo 'fugam' hic tantum discessum accipiendum.

§ 1.138  SAEVUMQUE vel magnum et potentem, ut superius, vel vere saevum in ventos, quia minatur. TRIDENTEM ideo tridens Neptuno adsignatur, quia mare a quibusdam dicitur tertia pars mundi, vel quia tria genera aquarum sunt, maris, fluminum, fluviorum, quibus omnibus Neptunum praeesse non nulli dicunt.

§ 1.139  SORTE ac si diceret potuisse se etiam caelum tenere, Aeolum vero beneficio etiam carceris regna meruisse, nec sine suo arbitrio posse quemquam in suo regno habere potestatem. SED MIHI SORTE DATUM 'sorte' ideo ait, quia Iuppiter et Neptunus et Dis pater, Saturni et Opis filii, cum de mundi possessione certamen inissent, placuit ut imperium sorte dividerent: ita effectum est, ut caelum Iuppiter, maria Neptunus, Dis pater inferos sortirentur. INMANIA aspera; 'manum' enim antiqui bonum dicebant, sicut supra dictum est, unde et 'mane' dicitur; quid enim melius? et per antiphrasin 'manes' inferi, quia non sint boni.

§ 1.140  VESTRAS EVRE DOMOS irascentum est uti proprio nomine, ut Terentius "ego te in pistrinum Dave dedam". aut quasi contra principem tempestatis irascitur, quem primum constat egressum, quia supra 'una Eurusque Notusque ruunt'. quod autem dixit 'saxa inmania, vestras domos' de Pseudulo Plauti tractum est, ubi ait "nisi forte carcerem aliquando effregistis vestram domum". et figurate 'saxa, domos'; vario enim significatu idem ostenditur. IACTET pro glorietur, sicut in georgicis "nullo tantum se Moesia cultu iactet". et hoc ex accidenti sumptum, quoniam quicumque sunt in aliqua re gloriosissima motu quodam et incessu corpus suum iactant. AVLA inrisio est; sequitur enim 'carcere'. et nihil tam contrarium si simpliciter intellegamus.

§ 1.141  CLAVSO quia dimittere ventos non ipsius est, sed iubentis. et hoc est "foedere certo et dare iussus habenas". VENTORUM non otiose, sed per exprobrationem, poterat enim dicere 'vestro', sed ut supra "meo sine numine venti". CARCERE REGNET licet carcer sit, tamen regnum est Aeoli; haec enim pro adfectu possidentis intellegenda sunt, ut alibi cum de rure loqueretur "post aliquot mea regna videns mirabor aristas". et bene regnum Aeoli custodiam carceris dixit.

§ 1.142  DICTO CITIUS non antequam diceret, dixit enim 'haec ait'; sed citius, quam dici potest. PLACAT sub poetica licentia physicam quoque tangit rationem. mare enim dicitur esse Neptunus, quem superius dixit graviter commotum, quia tempestas erat. nunc ait 'placat', quia iam sedari coeperant maria.

§ 1.143  COLLECTAS aut nunc collegit et fugavit, aut ante a ventis collectas fugavit, id est resolvit. COLLECTAS] colligere enim nubes dicitur caelum, ut "aut si nox pluviam ne colligat ante veremur". SOLEMQUE REDUCIT per solem serenitas intellegenda, quia superius dixerat "eripiunt subito nubes caelumque diemque". quis enim ignorat diem constare per solem? et consequens erat, ut fugatis nubibus sol rediret.

§ 1.144  CYMOTHOE nomina deorum plerumque de causis sunt ficta ab elementis, quae numina dici voluere maiores, ut 'Cymothoe', id est cursus fluctuum, apo tou theein to kuma. TRITON deus marinus, Neptuni et Salaciae filius, deae marinae ab aqua salsa dictae. ADNIXUS antiquum est, ut 'conixus', quibus hodie non utimur; dicimus enim 'adnisus' et 'conisus'. sed et multa alia usus contra antiquitatem vindicavit. illi enim 'parsi' dicebant, nos dicimus 'peperci'. item nos dicimus 'suscepi', illi dicebant 'succepi', ut "succepitque ignem foliis". ADNIXUS zeugma est, 'adnixi' enim debuit dicere, ut paulo post "haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum, aut portum tenet". ergo 'adnixus' ad Tritonem tantum pertinet, quia Cymothoen iuvabat. quibusdam sane non videtur zeugma, quia 'adnixus', non 'conixus'. ordo tamen est 'Cymothoe simul et Triton acuto detrudunt naves scopulo', ab aris scilicet in quas "tris Notus in s. l. t".

§ 1.145  LEVAT leves ac navigabiles facit, ut "nostrumque leves quaecumque laborem". et scire debemus prudenter poetam pro causis vel tendere vel corripere orationem, ut hoc loco periclitantibus Troianis tota celeritate dicit esse subventum. contra in quinto libro ubi nullum periculum est latius describit placantem maria Neptunum. item in secundo libro quoniam inminet periculum uno versu ait "quo res summa loco Panthu? quam prendimus arcem?" LEVAT laxat, ut "atque arta levari vincla iubet Priamus". TRIDENTI autem pro tridente, dativum pro ablativo.

§ 1.146  APERIT ideo quia harenarum congerie inpediente praeclusae ad navigandum erant. ergo inmisso in eas mari aptas ad navigandum facit. sic Sallustius "sed ubi tempore anni mare classibus patefactum est". ceterum bis idem. TEMPERAT tranquillum facit.

§ 1.147  ATQUE ROTIS SUMMAS L. P. V. bene non moratur in descriptione currus, ut citius liberetur Aeneas. * * * PERLABITUR UNDAS figura est. quod enim nos modo dicimus per praepositionem nomini copulatam sequente verbo, antiqui verso ordine praepositionem detractam nomini iungebant verbo, ita tamen ut esset una pars orationis, et faciebant honestam elocutionem. nos dicimus 'per undas labitur', illi dicebant 'perlabitur undas'. item 'per forum curro' et 'percurro forum'. notandum plane quod plerumque suum regit casum, plerumque ad ablativum transit.

§ 1.148  AC VELUTI MAGNO IN POPULO iste tempestati populi motum comparat, Tullius populo tempestatem: pro Milone "equidem ceteras tempestates et procellas in illis dumtaxat fluctibus contionum". ita et Homerus seditioni tempestatem kinethe d' agore hos kumata makra thalasses. ideo autem 'magno' addidit, quia ubi frequens est populus, ibi et crebra seditio. et quidam 'populum' totam civitatem, 'vulgum' vero plebem significari putant. SAEPE autem ut fieri solet.

§ 1.149  SEDITIO 'seditio' est dissensio civium, sicut Cicero ait in de re publica "eaque dissensio civium, quod seorsum eunt alii ad alios, seditio dicitur". ANIMIS IGNOBILE id est stultum, ut contra nobilem animum prudentium dicimus. ideo etiam paulo post ait 'arrectis auribus'; sumpsit enim translationem ab animalibus, quae utique stultiora sunt. VULGUS et masculini generis et neutri lectum est: generis neutri hoc loco, alibi masculini, ut in "vulgum ambiguas". et hoc est artis ut masculino utamur, quia omnia Latina nomina in us exeuntia, si neutra fuerint, tertiae sunt declinationis, ut pecus pecoris: si autem secundae fuerint declinationis, masculina sunt; 'vulgi' autem facit, non 'vulgeris', ut docti, clari. usurpatum tamen est neutrum genus propter unum Graecum nomen, id est pelagus. cum enim pelagi faciat, neutri tamen est generis.

§ 1.150  IAMQUE FACES ET SAXA VOLANT multi non 'volant', sed 'volunt' invenisse se dicunt. sed Cornutus "verendum", ait, "ne praeposterum sit faces velle, et sic saxa, cum alibi maturius et ex ordine dictum sit 'arma velit poscatque simul rapiatque inventus'". FUROR ARMA MINISTRAT sic alibi "rimanti telum ira facit". sane summa velocitate sensus explicitus.

§ 1.151  GRAVEM venerabilem, unde et contemptibiles 'leves' dicimus. et bene servat circa hunc rhetoricam definitionem, cui dat et iustitiam et peritiam dicendi, ut 'tum pietate gravem' et 'ille regit dictis animos'. orator enim est vir bonus, dicendi peritus. PIETATE GRAVEM cuius illis auctoritas ob pietatem est gravis.

§ 1.152  ARRECTIS AVRIBUS translatio a mutis animalibus, quibus aures mobiles sunt. an aures pro audiendi sensu posuit, secutus Terentium qui ait "arrige aures Pamphile" ?

§ 1.155  GENITOR venerabilis, ut "Thybri pater". ergo hoc nomen et ad verum patrem pertinet et ad honorem refertur. sane veteres omnes deos patres dicebant. CAELOQUE INVECTUS APERTO non per caelum vectus, sed caelo iam sereno vectus per maria.

§ 1.156  FLECTIT quidam 'flectit' pro regit accipiunt, ut interdum 'torquet' in eodem significatu ponit "qui numine torques". CURRV non, ut quidam putant, pro 'currui' posuit, nec est apocope, sed ratio artis antiquae, quia omnis nominativus pluralis regit genetivum singularem et isosyllabus esse debet, ut hae musae huius musae, hi docti huius docti. item a genetivo singulari dativus regitur singularis, ut isosyllabus sit, ut huius docti huic docto. inde ergo est "curruque abscisa duorum suspendit capita" et "libra die", ne, si 'diei' fecisset, maior esset nominativo plurali. SECUNDO Troianis obsequenti. et tractus est sermo a sequentibus servis, id est pedisequis secundis: unde et secundam fortunam dicimus, quod secundum nos est, id est prope nos.

§ 1.157  AENEADAE nunc Troiani, aliquando Romani, ut "Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant". PROXIMA LITORA ideo quia post periculum non eligitur litus, sed quodcumque occurrit occupatur. CURSU aut secundum quod superius diximus 'proxima cursu', id est cursui, aut 'contendunt cursu petere', et est septimus casus. ut hic 'cursu' de navibus, ita alibi iter, ut "unde iter Italiam" et in quinto "certus iter". stationes etiam navium dicebant, quod est animalibus terrestribus proprium.

§ 1.158  VERTUNTUR scilicet a proposito itinere, hoc est ab Italia.

§ 1.159  EST IN SECESSU topothesia est, id est fictus secundum poeticam licentiam locus. ne autem videatur penitus a veritate discedere, Hispaniensis Carthaginis portum descripsit. ceterum hunc locum in Africa nusquam esse constat, nec incongrue propter nominis similitudinem posuit. nam topographia est rei verae descriptio. SECESSU sinu secreto. LOCUS subaudis 'quem', ut superius "urbs antiqua fuit". et sciendum est, quia, quotiens praemittimus nomen cuiuslibet generis et interposito pronomine proprium sequitur nomen alterius generis, medium illud pronomen proprii nominis genus sequitur, ut Sallustius "est in carcere locus, quod Tullianum appellatur". ecce proprio iunxit, non appellativo; Tullianum enim proprium est, carcer appellativum. si autem utraque nomina appellativa fuerint, licenter cui volumus respondemus. INSULA PORTUM EFFICIT 'quem locum' subaudimus, vel 'in quo insula portum efficit'; hoc enim solummodo portus, quod illi insula anteposita est.

§ 1.161  INQUE SINUS SCINDIT SESE UNDA REDUCTOS dividit se unda in sinus reductos, id est replicabiles. INQUE SINUS antiqua est locutio. sic ipse alibi "inque salutatam linquo". C. Memmius de triumpho Luculli Asiatico: "inque luxuriosissimis Asiae oppidis consedissse" et mox "inque Gallograeciam redierunt".

§ 1.162  GEMINI pares, similes; interdum et duos significat. MINANTUR eminent, ut "minaeque murorum ingentes". item "illa usque minatur". et ita est, ut quae eminent minari videantur.

§ 1.163  SUB VERTICE hoc est circa radices montis, quae ad rectam lineam suscipiunt cacumen, id est verticem.

§ 1.164  TUTA a tempestate defensa, ideo et 'silent'. TUM pro praeterea. TUM SILVIS SCAENA CORUSCIS 'silvis coruscis' hoc est silvarum coruscarum, id est crispantium, ut Iuvenalis "longa coruscat serraco veniente abies". et posuit septimum pro genetivo, ut superius "pulchra prole". alii 'coruscis' tremulis vel vibrantibus accipiunt. SCAENA inumbratio. et dicta scaena apo tes skias. apud antiquos enim theatralis scaena parietem non habuit, sed de frondibus umbracula quaerebant. postea tabulata conponere coeperunt in modum parietis. scaena autem pars theatri adversa spectantibus, in qua sunt regia.

§ 1.165  DESUPER pro supra, praepositione contra rationem adiecta. HORRENTI horror plerumque ad odium pertinet, plerumque ad venerationem, ut hoc loco. sic Lucanus "arboribus suus horror inest" (3.413). ATRUM NEMUS tropus est; per atrum enim nigrum ostendit, per nigrum umbrosum, per umbrosum densum, id est frondibus plenum.

§ 1.167  VIVO naturali, ut "vivo praetervehor ostia saxo".

§ 1.168  NYMPHARUM DOMUS aut verum dicit et est historia, aut ad laudem pertinet loci: talis, inquit, locus est, ut domus credatur esse nympharum. HIC pro 'illic' more suo.

§ 1.169  ANCHORA MORSU hoc nomen cum in Graeco, unde originem ducit, aspirationem non habeat, in Latino aspiratur: quod est contrarium; nam magis Graecorum est aspiratio. sed hoc in paucis nominibus invenitur. morsum autem de anchoris bene dixit, cum alio loco inveniamus "tum dente tenaci anchora fundabat navis".

§ 1.170  HUC SEPTEM AENEAE C. N. quidam volunt hoc loco quaestionem nasci. si favet Neptunus Troianis, cur cum omnibus navibus ad Africam non pervenit Aeneas? sed Neptunus postquam sensit tempestatem commotam, potuit de periculo liberare Troianos, ante facta vero mutare non potuit. nam et Orontis navem cum omnibus sociis eius constat perisse: et simul libri oeconomia perisset, si Aeneas cum omnibus navibus pervenisset. volunt autem septem naves ita interim colligi, ut una Aeneae sit, tres de saxis a Cymothoe et Tritone, tres de syrtibus, Neptuno syrtes navigabiles faciente, liberatae sint, reliquae tantum dispersae sint, quas paulo post legimus ad Africae litus adpulsas. novam tamen rem Naevius bello Punico dicit, unam navem habuisse Aeneam, quam Mercurius fecerit.

§ 1.171  TELLURIS AMORE cuiuscumque post pericula. unde et superius dixit 'quae proxima litora cursu contendunt'. et paulo post infert 'optata potiuntur Troes harena'; nam re vera haec optata non erat eis, qui ad Italiam festinant. tellurem autem pro terra posuit, cum Tellurem deam dicamus, terram elementum; ut plerumque ponimus Vulcanum pro igni, Cererem pro frumento, Liberum pro vino.

§ 1.172  HARENA quaeritur, habeat necne nomen hoc adspirationem. et Varro sic definit "si ab ariditate dicitur non habet, si ab haerendo, ut in fabricis videmus, habet". melior tamen est superior etymologia. et 'harena' aut pro terra posita est, aut et harena grata potuit esse post mare.

§ 1.173  SALE TABENTIS aut madefactos aspargine, aut qui apud sentinam laboraverint; nam supra ait "omnes accipiunt inimicum imbrem". sane marina aqua dicitur exesse et extenuare ut cetera sic corpus humanum. IN LITORE pro in litus, ut "arma sub adversa posuit radiantia quercu" pro sub adversam quercum.

§ 1.174  SILICI SCINTILLAM EXCUDIT bene adiecit speciem, quia in lapidibus certis invenitur ignis. 'excudit' autem est feriendo eiecit, quia cudere est ferire; unde et incus dicitur, quod illic aliquid cudamus, id est feriamus. ACHATES adlusit ad nomen, nam achates lapidis species est: bene ergo ipsum dicit ignem excusisse. unde etiam Achaten eius comitem dixit. lectum est enim in naturali historia Plinii, quod si quis hunc lapidem in anulo habuerit, gratiosior est.

§ 1.175  SUCCEPIT pro suscepit, ut diximus supra.

§ 1.176  NUTRIMENTA Cicero in Oratore "sed quod educata huius nutrimentis eloquentia ipsa se postea colorat". RAPVITQUE IN FOMITE FLAMMAM paene soloecophanes est; nam cum mutationem verbum significet, ablativo usus est: sed hoc solvit aut antiqua circa communes praepositiones licentia, ut est "conditus in nubem", contra "et nota conduntur in alvo", item "saeva sedens super arma" et "geminae super arbore sidunt". Cicero "quod ille in capite ab hostium duce acceperat", item "et si fortes fueritis in eo, quem nemo sit ausus defendere". aut 'rapuit' raptim fecit flammam in fomite, id est celeriter. et mire 'rapuit', opus est enim celeritate ad tale ministerium. sane fomites sunt assulae quae ab arboribus cadunt quando inciduntur, quod foveant ignem. Clodius Scriba commentariorum IIII. "fomenta taleae excisae ex arboribus", item alio loco "astulae ambustae, ligna cavata a fungis nomine excepto".

§ 1.177  CEREREM metonymia pro frumento. CORRUPTAM UNDIS aqua emollitam. CEREALIAQUE ARMA fugiens vilia ad generalitatem transiit propter carminis dignitatem et rem vilem auxit honestate sermonis, ut alibi, ne lucernam diceret, ait "testa cum ardente viderent scintillare oleum". et sciendum est iudice euphonia dici 'Cerealia' vel 'Cerialia', 'Typhoea' vel 'Typhoia', 'Caesareanus' vel 'Caesarianus'. in his ergo licentia derivationis est. CEREALIAQUE ARMA] 'arma' enim generaliter omnium rerum instrumenta dicuntur, ubi reponuntur armaria dicta sunt. Nigidius de hominum naturalibus IIII. "omnis enim ars materia inventa circa quam versetur, ferramenta vasa instrumentum armamentaque primum comparat, per quae opera sua efficere possit".

§ 1.178  FESSI RERUM hoc est penuria fatigati, id est esurientes, quod fere laborem fames subsequitur. et fessus generale est; dicimus enim fessus animo, id est incertus consilii, ut "ter fessus valle resedit", et fessus corpore, quod magis est proprium, et fessus rerum a fortuna venientium, ut hoc loco. epitheta numquam vacant, sed aut ad augmentum, aut ad diminutionem, aut ad discretionem poni solent. FRUGES generaliter omnes fruges dicuntur, et errant qui discernunt frumenta a frugibus. nam Cicero ait "olei et frugum minutarum", cum de leguminibus diceret, ut ostenderet etiam frumenta fruges vocari. frugum autem nomen tractum est a frumine, id est eminente gutturis parte. RECEPTAS liberatas ut "medioque ex hoste recepit", id est liberavit. RECEPTAS] de periculo vel ex insperato salvas.

§ 1.179  ET TORRERE PARANT FLAMMIS ET FRANGERE SAXO multi hysteroproteron putant, non respicientes superiora, quia dixit undis Cererem esse corruptam, quam necesse fuerat ante siccari. qui tamen etiam contra hoc illo se tuentur exemplo "nunc torrete igni fruges, nunc frangite saxo" et volunt etiam hic hysteroproteron esse. quod falsum est; nam et hodie siccari ante fruges et sic frangi videmus. et quia apud maiores nostros molarum usus non erat, frumenta torrebant et ea in pilas missa pinsebant, et hoc erat genus molendi. unde et pinsores dicti sunt, qui nunc pistores vocantur. pinsere autem dici Persius probat, ut "a tergo quem nulla ciconia pinsit". quidam ne hysteroproteron sit, alios torrere, alios frangere accipiunt. Accius Troadibus "nocturna saxo fruges franges torridas". sane his versibus 'tum Cererem corruptam undis' et 'torrere parant flammis et frangere saxo' ius pontificum latenter attingit. flamines autem farinam fermentatam contingere non licebat. cum autem dicit 'Cererem corruptam undis' et 'torrere p. f. et f. s.', quid aliud ostendit, quam mox eos sine fermento panem coxisse, qui omnes fruges corruptas protulerunt? non autem exspectasse eos fermentum, docet illo versu 'tum victu revocant vires'.

§ 1.180  AENEAS merita personarum vilibus officiis interesse non debent: quod bene servat ubique Vergilius, ut hoc loco, item in sexto cum diversis officiis Troianos diceret occupatos, ait "at pius Aeneas arces quibus altus Apollo praesidet": nisi cum causa pietatis intervenit, ut ad sepeliendum socium Misenum de Aenea dixit "paribusque accingitur armis". SCOPULUM id est speculam. et quando speculationem significamus, generis est feminini, ut "specula Misenus ab alta". speculum autem, in quo nos intuemur, generis est neutri, ut Iuvenalis "speculum civilis sarcina belli".

§ 1.181  LATE PETIT in quantum potest. PELAGO in pelagus, ut "inferretque deos Latio". ANTHEA SI QUEM aut ordo est 'ascendit scopulum requisiturus Anthea Capyn Caicum, si quem videat'. et usus est hoc genere elocutionis, quo et Terentius, qui dixit "quod plerique omnes faciunt adulescentuli". atqui nihil tam contrarium; omnes enim generale est, plerique speciale: ordo ergo est, quod omnes faciunt adulescentuli, ut animum ad aliquod studium adiungant, plerique equos alere, plerique canes. aut certe 'quem' vacat, ut superius diximus istas frequenter vacare particulas, ut ipse Vergilius "Rhebe diu, res si qua diu mortalibus ulla est". nemo enim dicit 'si qua ulla', sed 'si ulla': vacat ergo 'qua'. item in Lucilio "et quem Pamphilum quaeris" 'quem' vacat, nam de uno loquebatur. ergo 'si quem videat' pro 'si videat' posuit, cui contrarium ponebant veteres 'nullum', id est 'si quem vidisti' 'nullum vidi' pro 'non vidi'. sane legitur et 'si qua', ut sit 'si qua ratione'.

§ 1.182  PHRYGIAS Troianas, Troia enim in Phrygia provincia est. et veri simile est, Aeneam de omni ipsa provincia socios habere potuisse. in secundo enim ait "undique convenere animis opibusque parati". dicta autem Phrygia ab Aesopi filia Phrygia. BIREMIS naves habentes remorum ordinem geminum, ut alibi "triplici pubes quam Dardana versu inpellunt". quidam tamen 'biremes' ad suum tempus volunt dixisse Vergilium, negantes Troicis temporibus biremes fuisse. Varro enim ait post aliquot annos inventas biremes.

§ 1.183  IN PUPPIBUS ARMA CAICI quia navigantum militum est puppibus arma religare, ut alibi "pacem orare manu, praefigere puppibus arma". fiebat hoc autem et signi gratia. aut 'arma' pro navalibus armamentis, ut "colligere arma iubet", quia solent naves a velificatione facile cognosci.

§ 1.184  CERVOS cervi dicti sunt apo ton keraton, id est a cornibus. sciendum autem est etiam Latina nomina Graecam plerumque etymologiam recipere. sed cervi non sunt in provincia proconsulari, ad quam venit Aeneas. aut fictum ergo est secundum poeticum morem, aut ob hoc dictum, quia heroicis temporibus ubique omnia nascebantur per se, ut ipse "omnis feret omnia tellus". aut possunt tunc fuisse, sed ut multis aliis locis variae mutationes factae: licet quidam cervos pro quacumque fera dictos accipiant, quia post ait 'inplentur veteris Bacchi pinguisque ferinae'. nam male quidam eos de vicinis insulis transfretasse tradunt, et ideo 'errantes', quod in ignotis locis essent.

§ 1.185  ERRANTES pascentes, ut alibi "mille meae Siculis errant in montibus agnae"; re vera enim dum pascuntur, vagantur. et in septimo de cervo "errabat silvis". TOTA inter 'totum' et 'omne' hoc interest, quod 'totum' dicimus unius corporis plenitudinem, 'omne' de universis dicimus, ut puta 'totum auditorium habet scolasticos', hoc est plenum est auditorium scolasticis; 'omne auditorium habet scolasticos', id est omnia auditoria. usurpant tamen poetae et ista confundunt, ut hoc loco 'tota' pro omnibus posuit, et contra pro tota 'omnem' posuit, ut est "omnemque reverti per Troiam". Statius "et totos in poenam ordire nepotes", id est omnes. plerique derivationem dicunt ab eo quod est 'tot' 'totus', ut ab eo quod est 'quot' 'quotus'. sed illud notandum, quia in derivatione mutat plerumque naturam; nam cum 'tot' naturaliter brevis sit, 'totus' producitur, 'quotus' vero secundum originem suam brevis remanet. ARMENTA videtur nove de cervis dixisse, cum armenta proprie boum sint vel equorum vel ceterorum quibus in armis utimur.

§ 1.186  AGMEN agmen proprie dicitur ordinata multitudo, ut est ambulantis exercitus; neque enim in uno loco stans agmen vocatur, aut si inventum fuerit usurpatum est: unde bene adiecit 'longum', ut incedentum ostenderet significationem.

§ 1.187  CONSTITIT 'con' secundum naturam brevis est semper, excepto quum s littera vel f sequitur; tunc enim tantum producitur, sicut 'in' syllaba, ut insula, infula. HIC pro tunc, aut pro ibi. CELERES potest et pro celeriter accipi.

§ 1.188  CORRIPVIT aut de pharetra corripuit, ut est "corripit hic subita trepidus formidine ferrum", aut ab Achate, ut eum secutum esse per silentium intellegamus, ut illo loco "ni iam praemissus Achates adforet", item "nunc repeto, Anchises fatorum arcana reliquit". aut 'corripuit', ut cervorum celeritatem praeciperet. GEREBAT aut tunc, aut quae gerere consueverat.

§ 1.190  CORNIBUS ARBOREIS aut subaudi 'cum', ut illo loco "atque Ixionii vento rota constitit orbis", id est cum vento; aut certe secundum supra dictam figuram 'cornibus arboreis' pro cornuum arboreorum. melius tamen est ut 'cum' subaudias. TUM VVLGUS bene 'vulgus' ductoribus interemptis. Ennius "avium vulgus" et alibi "hastarum", id est multitudinem hastarum et avium.

§ 1.191  MISCET perturbat, circumagit, insequitur. FRONDEA pro frondosa posuit. plerumque enim dum varietati declinationis student poetae mutant proprietatem; nam frondeum est totum de frondibus, ut torus, frondosus vero est lucus; licet enim abundet frondibus, non tamen est de frondibus totus: ut saxeus et saxosus. TURBAM multitudinem. Cicero in Verrinis "videt in turba Verrem", Plautus in Amphitrione "deinde utrique imperatores in medium exeunt extra turbam ordinum" (Am. 223).

§ 1.192  QUAM SEPTEM bene definit numerum; necessitatis enim est haec venatio, non voluptatis, in qua plura requiruntur. nec enim conveniebat, sociis diversis modis laborantibus, voluptati operam dare. VICTOR hoc loco propositi effector, ut est "atque rotis insistere victor".

§ 1.193  FUNDAT HVMI per humum. et est adverbialiter positum, ut "humi nitens", id est per humum. CUM NAVIBUS cacenphaton in sermone, quod fit si 'cum' particulam n littera sequatur. notandum sane est, quod non omnia persequitur, neque enim indicat, quo delati sunt cervi.

§ 1.194  HINC pro inde vel post, abutitur enim adverbiis more suo. PARTITUR Sallustius ait "provincias inter se partiverant", nam et partio et partior dicimus: et est verbum de his, quae cum utramque recipiant declinationem pro nostra voluntate, activae tamen sunt significationis, ut punio punior, fabrico fabricor, lavo lavor. quamquam temptaverit Probus facere differentiam inter activam passivamque significationem, ut dicamus tondeo alterum tondeor ab altero; sed hoc in aliis verbis dicere non possumus, ut fabrico fabricor, pasco pascor; nam legimus "florem depasta salicti" et "pascuntur vero dumos". sunt autem alia verba, quae activae significationis declinationisque sunt, ut caedo, sunt quae passivae, ut caedor. invenimus tamen, activam declinationem significationem habere passivam, ut vapulo, et contra declinationem passivam activam habere significationem, ut loquor. haec ergo caute ab illis segreganda sunt verbis.

§ 1.195  VINA BONUS QUAE DEINDE CADIS ONERARAT ACESTES ordo est 'deinde vina partitur, quae Acestes dedit'. 'bonus' autem hic largus vel liberalis. sane etiam Aeneam bonum pro laude appellat, ut in quinto "quos bonus Aeneas dictis solatur amicis". bonum etiam pro forti dicit Sallustius "sane bonus ea tempestate contra pericula et ambitionem". item in Catilina "sed libertatem, quam nemo bonus nisi cum anima simul amittit". de Acestis autem origine fabula in quinto libro est. DEINDE una syllaba metri causa excluditur.

§ 1.196  TRINACRIO Graecum est propter tria akra, id est promunturia, Lilybaeum, Pachynum, Pelorum. Latine autem Triquetra dicitur. sane Philostephanus peri ton neson sine r littera Trinaciam appellat "hoti Trinakos autes protos ebasileusen". HEROS vir fortis, semideus, plus ab homine habens, ut ait Hesiodus.

§ 1.197  DICTIS MAERENTIA bene ante epulas et hortatur socios et solatur.

§ 1.198  O SOCII ordo est 'o socii, revocate animos'. bene autem socios dixit, ut se eis exaequaret. quidam socios proprie remiges accipiunt, sed illi socii navales appellantur. IGNARI pro inmemores. et est acyrologia; ignarus enim est qui ignorat, inmemor qui oblitus est. ANTE MALORUM huphen est, id est antiquorum malorum, ut alibi "caeli subterlabentia signa". et totus hic locus de Naevio belli Punici libro translatus est.

§ 1.199  O PASSI GRAVIORA arte magna utitur. vult enim eos meminisse gravissimorum, ut praesentia facilius tolerent. et bene graviora dicit esse transacta, ut de praesenti eos naufragio consoletur, et ut ostendat futura esse leviora. HIS QUOQUE scilicet sicut et gravioribus.

§ 1.200  VOS vos certe estis. SCYLLAEAM RABIEM exempla pro negotiorum qualitate sumere debemus, ut hoc loco in marinis periculis ponit peractae tempestatis exempla. 'rabiem' autem secundum antiquos dictum non nulli adserunt; nam †rabiam dici adfirmant. PENITUSQUE SONANTES id est valde, et aut 'valde sonantes' accessistis, aut 'valde accessistis', id est iuxta. et bene ait 'accessistis'; non enim passi sunt haec pericula, sed his fuere vicini. 'accestis' autem pro accessistis dictum per syncopen, quae fit, cum de media parte verbi syllaba subducitur.

§ 1.201  CYCLOPEA SAXA aut quae Cyclops in Ulixen iecit, aut certe Siciliam dicit, quae plurimis locis saxosa promunturia habet, in qua Cyclopes habitaverunt, ut ipse "centum alii curva haec habitant ad litora vulgo". possumus tamen et Aetnam accipere, quae propria Cyclopum fuit: nam et ipse in tertio ait "nocte illa tecti silvis inmania monstra perferimus". quidam tamen haec saxa inter Catinam et Tauromenium in modum metarum situ naturali dicunt esse, quae Cyclopea appellantur, quorum medium et eminentissimum Galate dicitur.

§ 1.202  REVOCATE ANIMOS quos remisistis resumite, hoc est animo praesenti estote. MAESTUMQUE TIMOREM quod maestos et sollicitos faciat, ut 'mors pallida' et 'tristis senectus'.

§ 1.203  MITTITE pro omittite. et est tropus aphaeresis, quomodo temnere pro contemnere. FORSAN forsan fortassis forsitan forte fors, ut "fors et vota facit" et "forsitan et Priami fuerint quae fata requiras". sed omnia haec unum significant, sed varie pro metri ratione ponuntur. dicitur tamen et 'fortasse', ut Terentius "tu fortasse, quae hic facta sunt, nescis". OLIM modo temporis futuri est. MEMINISSE memini et genetivum regit et accusativum; dicimus enim et memini malorum et memini mala: et iusta ratione; nam memoriae oblivio contraria est. et obliviscor similiter et genetivum regit et accusativum, ut "obliviscere caedis atque incendiorum" et "obliviscor iniurias tuas Clodia". [1.sic Tullius Cicero.] IVVABIT futuri temporis est. huius autem verbi praeteritum perfectum anomalum est. nam cum primae coniugationis verba tempore perfecto aut in avi exeant, ut amavi, aut in ui solutam, ut tonui, hoc verbum neque iuvavi facit neque iuvui, sed iuvi, ut Lucanus "iuvit sumpta ducem, iuvit dimissa potestas" (9.200). IVVABIT] sicut nunc priorum meminisse iuvat. et multi 'iuvabit' non delectabit, sed usus erit tradunt.

§ 1.204  PER VARIOS CASUS argumentum a conpensatione. et bene dicendo 'casus' et 'discrimina' praeterita attenuat; neque enim ait 'pericula'. 'rerum' autem potest et salvo sensu omitti. SEDES QUIETAS non vacat quod adiecit 'quietas'. habuit enim sedes et in Thracia, sed portentosas, et in Creta, sed pestilentes, et ideo non quietas. 'fata' autem quidam hic deorum responsa accipiunt.

§ 1.206  ILLIC FAS REGNA RESVERGERE TROIAE figura etiam ante dicta, qua per contrarium aliquid intellegimus. dicendo enim 'illic fas' ostendit alibi nefas, ut occurreret cogitationi sociorum, ne fatigati tot malis quascumque requirerent sedes, quod etiam in quinto factum est navibus incensis. bene autem 'regna Troiae' dixit, non Troiam, quam amiserant.

§ 1.207  DURATE duri estote ad sustinendos labores. sic Horatius "vix durare possunt imperiosius aequor". VOSMET 'met' parelkon est. sciendum autem est, has particulas 'met' 'piam' 'te', ut egomet quispiam tute et similia ornatus causa poni. sunt autem adverbia. quicquid enim ab illis septem recesserit partibus adverbium sit necesse est. item quemadmodum probamus adverbia esse, quia dicimus 'docte facio', 'docte feci', 'docte fecisti', et mutato verbo remanet adverbium: ergo si sic et in istis particulis invenimus, ut egomet vosmet, ut mutatis casibus vel personis eadem permaneant, adverbia sine dubio sunt, nulla enim hoc alia pars orationis admittit. notandum sane quod hae particulae plerumque suam naturam habent, non syllabarum. nam cum 'te' et 'met' longae sint, 'tutemet' dactylus invenitur, nec possumus harum partium naturam discutere, quia sub regulis non sunt.

§ 1.208  VOCE REFERT pleonasmos est, qui fit quotiens adduntur superflua, ut alibi "vocemque his auribus hausi". Terentius "his oculis egomet vidi". CURIS cura dicta ab eo quod cor urat. denique paulo post ait 'premit altum corde dolorem'. AEGER 'aeger' est et tristis et male valens, aegrotus autem sive aegrotans tantummodo male valens.

§ 1.209  SPEM laetitiam, ut "spem fronte serenat": et est crebra apud Vergilium figura, quae fit quotiens significatur ab eo quod praecedit id quod sequitur, nam spem laetitia sequitur: spes vero in vultu non videtur, sed laetitia. haec autem figura et versa vice fit, ut intellegamus ab eo quod sequitur id quod praecedit, ut "meritaeque expectent praemia palmae" palmam pro virtute posuit, quae praemium meretur et palmam.

§ 1.210  PRAEDAE ad praedam, ut "inferretque deos Latio". ACCINGUNT studiose parant, ut alibi "accingunt operi"; accinctos enim industrios dicimus, ut Horatius "altius ac nos praecinctis unum", sicut econtra neclegentes discinctos vocamus, ut "discinctos Mulciber Afros". DAPIBUSQUE FUTURIS ambitiose dixit quod sunt cervi dapes futurae.

§ 1.211  TERGORA tergus tergoris, unde et 'tergora', corium significat, tergum vero tergi, ut templum templi, dorsum significat, ut Sallustius "scilicet quia tergis abstinetur". sed haec a veteribus confundebantur, ut alibi "taurino quantum possent circumdare tergo". item in nono "ingerit hastas in tergus". quidam mox detracta coria pelles dici, subacta autem et iam medicata coria appellanda tradunt. VISCERA NUDANT 'viscera' non tantum intestina dicimus, sed quicquid sub corio est, ut "in Albano Latinis visceratio dabatur", id est caro. est autem nominativus hoc viscus huius visceris, ut Lucretius "viscus gigni sanguenque creari". sanguen autem ideo dixit, quia sanguinis facit, ut carmen carminis; si enim sanguis diceret, par esset genetivus, ut anguis, pinguis.

§ 1.212  PARS ET FRUSTA SECANT figurate, ut "pars grandia trudunt". VERIBUS ecce nomen de his quae in numero singulari indeclinabilia sunt, ut veru cornu genu. TREMENTIA palpitantia adhuc.

§ 1.213  LITORE pro in litore. AENA LOCANT quibus utebantur non ad elixandas carnes, sed ad se lavandos. heroicis enim temporibus carne non vescebantur elixa. huic autem nomini maiores adspirationem dabant; nam ahena dicebant. sane aena absolute, sicut Graeci khalkea, ut "costis undantis aeni" et "aena undantia flammis". quidam autem aenum speciem vasis non utique aenei tradunt, ut Nevius "aeneus, plumbeus".

§ 1.214  TUM id est vel postquam se laverunt, vel postquam sibi cibum paraverunt. VICTU cibo, unde et convictores dicimus, ut Horatius "nunc quia sim tibi Maecenas convictor"; nam convivae a convivio dicuntur. REVOCANT VIRES bene cibo dixit vires reductas, quia supra dixerat 'fessi rerum', hoc est fame et labore fatigati. FUSI polysemus sermo est. significat enim et discumbentes, ut hoc loco, et fugatos et occisos. sane iuxta temporis sui morem hoc loco discumbentes inducit, nam olim sedentes vesci consueverant, ut ipse meminit "gramineoque viros locat ipse sedili" et "perpetuis soliti patres considere mensis".

§ 1.215  INPLENTUR inpleor duos casus regit; dicimus enim et inpleor illius rei, ut Cicero "squaloris plenus ac pulveris" et inpleor illa re, ut Iuvenalis "lectica Mathonis plena ipso". FERINAE feras dicimus aut quod omni corpore feruntur, aut quod naturali utuntur libertate et pro desiderio suo feruntur. sane veteres prope omnes quadrupedes feras dicebant, ut "inque feri curvam conpagibus alvum contorsit" et "armentalis equae mammis et lacte ferino".

§ 1.216  POSTQUAM EXEMPTA FAMES caute in maestitia cibis famem exemptam dicit, id est fugatam, non affluentiam quaesitam. Homerus "autar epei posios kai edetuos ex eron hento". MENSAEQUE REMOTAE quia apud maiores ipsas apponebant mensas pro discis: unde est "et mensae grata secundae". duas enim habebant mensas: unam carnis, alteram pomorum. sane aliquando inducit luxuriosas epulas "postquam prima quies epulis mensaeque remotae". AMISSOS non re vera, sed ut illo tempore putabant.

§ 1.218  SPEMQUE METUMQUE INTER DUBII spes bonorum, metus malorum; et ideo subiunxit 'seu vivere credant, sive extrema pati'. et hoc loco 'seu' pro utrumne. et quidam commodius distingui putant 'spemque metumque inter' et sic subiungunt 'dubii seu vivere credant sive extrema pati'.

§ 1.219  EXAVDIRE VOCATOS aut subaudimus 'deos' et quasi conquestio est, quod non flectantur precibus, aut certe hoc dicit, non solum perisse eos, sed nec sepulturam habere, ad quam vocentur. novimus enim quod mortuorum umbrae ad sepulcra vocabantur, ut est "manesque vocabat Hectoreum ad tumulum". et est figura ab eo quod praecedit id quod sequitur, quia post facta sepulcra manes vocantur, ut in tertio "animamque sepulcro condimus et magna supremum voce ciemus"; post nomen enim defuncti vocatum tertio dicebatur vale vale vale. aut ideo non exaudire quia iam illi mortui sint, aut a praetereuntibus vocatos non exaudire, aut certe in ea parte sitos, ut nec vocati exaudiant, quia fuit et alius mos, ut eos qui in aliena terra perissent vocarent, ut est "et magna manes ter voce vocavi".

§ 1.220  PRAECIPVE praeter omnes, quasi pius. ACRIS fortis, alias velocis. quidam acrem in unamquamque rem vegetum ac nimium tradunt. ORONTI pro Orontis, ut "inmitis Achilli". vitavit homoioteleuton.

§ 1.221  NUNC AMYCI in quinto Gyae meminit; nam Amycus et Lycus cum Oronte videntur perisse. SECUM propter socios, ut supra 'spem vultu simulat'.

§ 1.222  FORTEMQUE GYAN ut merito requirantur et desiderentur.

§ 1.223  FINIS vel fabularum vel diei. sequitur namque paulo post 'Aeneas per noctem plurima volvens'. et sciendum est Vergilium non semper dicere ortum vel occasum diei, sed aut intellectui relinquere, ut hoc loco, aut negotiis tempora significare. est autem poetica callopistia non omnia exprimere: unde ait Horatius in arte poetica "nec verbum verbo curabis reddere fidus interpres"; quamvis plerique de translatione Graecitatis hoc adserant dictum. Homerus sane ista contemnens tempora universa describit. ET IAM FINIS ERAT vel epularum vel famis vel malorum, ex quo Iuppiter in caelo ita constitit, ut Libyam respiceret. CUM IVPPITER AETHERE SUMMO DESPICIENS oeconomiam istam secundum mathesin videtur ordinasse Vergilius; nam Iove in altitudine sua posito cum Venere significatur quod per mulierem aliqua felicitas possit evenire. ergo quoniam Aeneas in partem regni admittetur a Didone per occasionem coniugii, idcirco haec poeta praemisit. sane et illud animadvertendum quod peritissime dixit tristiorem Venerem fuisse cum Iove, ex quo significat exitum uxoris infelicem futurum; nam se utique Dido interemit. quod autem Mercurium facit a Iove defluentem ad occasum descendere, id est ad ima terrarum, ostendit amicitias quidem fore, sed minime diuturno tempore permanere. illud etiam mathematici dicunt, Venere in Virgine posita misericordem feminam nasci: atque ideo Vergilius fingit in habitu virginis venatricis Venerem occurrisse filio, quod et misericordem postea reginam probavit Aeneas et in venatione cum ea permixtus est. AETHERE SUMMO qui summus est; et proprium et perpetuum aetheri epitheton dedit, quia omnibus superior est: non ergo quasi elegerit Iuppiter locum qui superior est.

§ 1.224  DESPICIENS deorsum aspiciens, sicut 'suspiciens' sursum aspiciens. notandum sane, quia si dispiciens dixerimus, diligenter inquirens significamus, sicut deduco et diduco; nam deduco est prosequor, diduco vero divido. VELIVOLUM duas res significat, et quod velis volatur, ut hoc loco, et quod velis volat, ut Ennius "naves velivolas", qui et proprie dixit. et est ista reciproca translatio navium et avium. legimus enim "et velorum pandimus alas" et contra de apibus "nare per aestatem liquidam", cum natatus navium sit, alae vero avium. et sciendum est esse reciprocas translationes, esse et partis unius. IACENTES aut in longum expositas, aut proprium epitheton est terrarum; nam cum cetera elementa mobilia sint, sola terra stabilis est, unde et bruta dicitur. alibi "tantum campi iacet".

§ 1.225  LATOS POPULOS cum populos numero plurali dicimus urbes significamus, cum vero populum, unius multitudinem civitatis intellegimus. SIC id est sic, ut ista conspiceret.

§ 1.226  ET LIBYAE DEFIXIT LUMINA REGNIS prooeconomia, id est dispositio carminis. vituperabile enim fuerat, si ex abrupto transitum faceret, quod in nono fecit: quae res tamen excusatur uno sermone "atque ea diversa penitus dum parte geruntur", id est eodem tempore, quod solum est interpositum. nunc vero bene transiit, quia inducit Iovem et de rebus humanis cogitantem et Africam respicientem, ad quam venere Troiani. unde honestus color est, ut Venus adeat Iovem, timens ne Romana fata Carthagini concedat; felix enim eventus sequitur loca quae respexerit Iuppiter: unde in secundo ait "aspice nos hoc tantum" et alibi "atque oculos Rutulorum reicit arvis", ubi erat futura victoria.

§ 1.227  TALES de rebus humanis. IACTANTEM PECTORE CURAS nunc secundum Stoicos loquitur, qui deos dicunt humana curare, interdum secundum Epicureos, poetica utens licentia.

§ 1.228  TRISTIOR conparativum posuit pro positivo. quando enim tristis est Venus, ut nunc 'tristior' diceretur? sic Sallustius "utque ipsum mare Ponticum dulcius quam cetera". an modo tristior, cum et ante propter Aeneam soleret tristis esse? an tristior pro laetitia Veneris? OCULOS SUFFUSA NITENTES nitidos oculos lacrimis perfusos habens. et est figura, quae fit quotiens participio praeteriti temporis a passivo iungimus casum accusativum, ut 'deiectus animum', 'maesta vultum'. dicendo autem 'nitentes' expressit nimiam etiam in lacrimis pulchritudinem, sicut de Euryalo "lacrimaeque decorae".

§ 1.229  O QUI RES HOMINUMQUE DEVMQUE graviter coepit; non enim ait 'o genitor'. et est tota orationis intentio, iniuste vexari a Iunone Troianos.

§ 1.230  AETERNIS REGIS IMPERIIS ET FULMINE TERRES] haec commemoratio potentiae Iovis quasi ad invidiam posita est, hoc est, qui omne potes contra te flecteris. AETERNIS REGIS IMPERIIS ET FULMINE TERRES volunt quidam superfluo 'regis' ad deos referri, 'terres' ad homines, nescientes quia maioris potestatis est idem posse circa deos, quod circa homines. 'et fulmine terres' non sine causa adiecit 'terres'. est enim fulmen quod terreat; est quod adflet, ut "fulminis adflavit ventis"; est quod puniat, ut "vel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras": peremptorii autem fulminis late patet significatio: est quod praesaget, ut "de caelo tactas memini praedicere quercus". poetarum autem consuetudo est prope semper cum Iovem nominaverint et fulmen adiungere, ut "audiat haec genitor qui foedera fulmine sancit" et ante "genitor cum fulmina torques".

§ 1.231  MEUS subaudis filius, ut Aiacis Oili, ut ante diximus. MEUS] id est quasi per me tibi coniunctus. IN TE modo 'contra te', alibi 'pro' significat, ut "quietum accipit in Teucros animum", id est pro Teucris.

§ 1.232  QUID TROES POTVERE?? hoc est, qui Grais pares non fuerunt, in te aliquid possunt? et est argumentum ab inpossibili, ut alibi "non ea vis animo". et est validius, quam a voluntate; plus enim est non posse, quam nolle. TROES erit nominativus Tros. et haec breviter scienda regula est, quia omnia nomina monosyllaba Graeca, quae in Latinum sermonem transeunt, tertiae sunt tantum declinationis et tam Latine quam Graece declinari possunt, ut Tros Trois et Troos, Pan Panis et Panos, ut "Arcadici dictum Panos de more Lycaei".

§ 1.233  OB ITALIAM ne ad Italiam perveniant, toto orbe pelluntur. atqui in Africa sunt. sed si diligenter requiras, etiam inde pelluntur; ait namque "hospitio prohibemur harenae". OB ITALIAM multi 'iuxta Italiam' antiquo more dictum accipiunt, ut sit, pars orbis clauditur quae circa Italiam est; 'ob' enim veteres pro 'iuxta' ponebant. Plautus in Milite "nunc scio mihi ob oculos caliginem obstitisse" (Mil. 405). potest tamen 'ob' et 'ante' intellegi, aut 'ob' 'propter', Terentius "quodnam ob factum"; aut 'ob' 'circum', ut "Turni se pestis ob ora", quasi circa Italiam errent et in eam pervenire non possint. significat 'ob' et 'contra', ut obstat et obloquitur.

§ 1.234  CERTE HINC ROMANOS atqui nusquam hoc legimus, sed per silentium intellegimus, ut superius de Iunone "audierat". OLIM aut 'olim fore' et futuri temporis est, aut 'olim pollicitus'. VOLVENTIBUS volubilibus, et est participium pro nomine. volvens enim est qui volvit, volubilis qui volvitur. anni autem volvuntur, non volvunt, ut est "atque in se sua per vestigia volvitur annus". alii quia deficit lingua Latina participio praesenti passivo praesens activum positum volunt, ut "volventia plaustra" et "siliqua quassante" quae quassetur.

§ 1.235  FORE futuros esse. et est de verbis defectivis. REVOCATO dicendo 'revocato' ostendit Italiam, unde Dardanus fuerat. A SANGUINE TEUCRI Teucrum pro Dardano posuit: Dardanus enim de Italia profectus est, Teucer de Creta: quia solent poetae nomina de vicinis provinciis vel personis usurpare, ut "domitus Pollucis habenis Cyllarus", cum Castor equorum domitor fuerit; item et "manibus Procne pectus signata cruentum" pro Philomela; item Didonem Sidoniam dicit, cum sit Tyria, a loci vicinitate; item "quid loquar aut Scyllam Nisi?" cum Phorci fuerit. et sciendum est, inter fabulam et argumentum, hoc est historiam, hoc interesse, quod fabula est dicta res contra naturam, sive facta sive non facta, ut de Pasiphae, historia est quicquid secundum naturam dicitur, sive factum sive non factum, ut de Phaedra.

§ 1.236  OMNI DICIONE melius 'omni' quam 'omnis', ut significet 'omni potestate', id est pace, legibus, bello.

§ 1.237  POLLICITUS pollicemur sponte, rogati promittimus. QUAE TE GENITOR SENTENTIA VERTIT? 'quae' pro cuius aut qualis. et verecunde agit Venus; nec enim conveniebat, ut aperte contra uxorem ageret apud maritum: unde et similiter respondet Iuppiter 'neque me sententia vertit'.

§ 1.238  HOC hac re. HOC] propter hoc quod sciret Aeneae socios imperaturos.

§ 1.239  FATIS CONTRARIA FATA utrum fatis bonis in praesentibus? REPENDENS conpensans. et est translatio a pecunia.

§ 1.240  NUNC EADEM similis qualis ab initio fuit, ut ostendat nec longitudinem temporis prodesse Troianis.

§ 1.241  FINEM ac si diceret, non regnum requirimus, sed finem laborum.

§ 1.242  ANTENOR POTVIT] capto Ilio Menelaus memor se et Ulixen beneficio Antenoris servatos, cum repetentes Helenam ab eo essent suscepti ac paene a Paride aliisque iuvenibus interempti essent, parem gratiam reddens inviolatum dimisit. qui cum uxore Theano et filiis Helicaone et Polydamante ceterisque sociis in Illyricum pervenit, et bello exceptus ab Euganeis et rege Veleso victor urbem Patavium condidit; id enim responsi acceperat eo loco condere civitatem quo sagittis avem petisset; ideo ex avis petitae auspicio Patavium nominatum, cui aeternitatem * * * Helicaon ne victor rediret gladio peremit. ANTENOR POTVIT non sine causa Antenoris posuit exemplum, cum multi evaserint Troianorum periculum, ut Capys qui Campaniam tenuit, ut Helenus qui Macedoniam, ut alii qui Sardiniam secundum Sallustium; sed propter hoc, ne forte illud occurreret, iure hunc vexari tamquam proditorem patriae. elegit ergo similem personam; hi enim duo Troiam prodidisse dicuntur secundum Livium, quod et Vergilius per transitum tangit, ubi ait "se quoque principibus permixtum agnovit Achivis", et excusat Horatius dicens "ardentem sine fraude Troiam", hoc est sine proditione: quae quidem excusatio non vacat; nemo enim excusat nisi rem plenam suspicionis. Sisenna tamen dicit solum Antenorem prodidisse. quem si velimus sequi augemus exemplum: si regnat proditor, cur pius vagatur? ob hoc autem creditur Graecis Antenor patriam prodidisse, quia sicut superius dictum est, et auctor reddendae Helenae fuit et legatos qui propter Helenam venerant suscepit hospitio, et Ulixen in mendici habitu agnitum non prodidit. POTVIT plus est quod dixit 'potuit' non meruit. ELAPSUS invidiose noluit dicere 'dimissus', sed 'elapsus'. ACHIVIS ab Achaeo, Iovis et †Pithiae filio, dicti.

§ 1.243  ILLYRICOS PENETRARE SINUS Antenor non Illyricum, non Liburniam, sed Venetiam tenuit. ideo autem Vergilius dicit 'Illyricos sinus', quod inde venit quidam Henetus rex, qui Venetiam tenuit, a cuius nomine Henetiam dictam posteri Venetiam nominaverunt. TUTUS ideo tutus, quia Raeti Vindelici ipsi sunt Liburni, saevissimi admodum populi, contra quos missus est Drusus. hi autem ab Amazonibus originem ducunt, ut etiam Horatius dicit "quibus mos unde deductus per omne tempus Amazonia securi dextras obarmet, quaerere distuli". hoc ergo nunc ad augmentum pertinet, quod tutus est etiam inter saevos populos.

§ 1.244  FONTEM TIMAVI amant poetae rem unius sermonis circumlocutionibus dicere, ut pro Troia dicant 'urbem Troianam', pro Buthrotio 'arcem Buthroti'. sic et modo pro Timavo ait 'fontem Timavi', et paulo post 'urbem Patavi', id est Patavium. SUPERARE nauticus sermo est. Lucilius "promontorium remis superamus Minervae".

§ 1.245  UNDE PER ORA NOVEM multi septem esse dicunt. quod si incerta fides est, finitus est numerus pro infinito. CUM MURMVRE MONTIS tanta vi exit in mare, ut etiam resonet vicinus mons. et sic dictum est, sicut superius "illi indignantes magno cum murmure montis circum claustra fremunt".

§ 1.246  MARE it quasi proruptum mare. MARE amat poeta rem historiae carmini suo coniungere. Varro enim dicit hunc fluvium ab incolis mare nominari. PRORUPTUM id est effusum fluens. et melius 'proruptum', quam 'praeruptum' legere. bene autem definit, quid est largus fons? solutum mare. PELAGO aquarum abundantia. PREMIT populatur, vastat. sane multi 'it mare proruptum' et 'pelago premit arva sonanti' hoc intellegi volunt, quod tanta est in illis locis accessa quae dicitur maris, ut per ora Timavi, id est usque ad initium fontis mare ascendat. unde ait 'it mare proruptum et pelago p. a.', id est ut aqua maris premat arva, hoc est litora vicina cooperiat. constat autem et in illo loco accessam maris usque ad montem pervenire et per omne litus Venetiarum mare certis horis et accedere per infinitum et recedere. Timavus autem in Histria est inter Aquileiam et Tergestum.

§ 1.247  HIC TAMEN hoc est etiam in loco difficili. HIC pro illic. URBEM PATAVI hoc est Patavium. Patavium autem dictum vel a Padi vicinitate, quasi Padavium, vel apo tou petasthai, quod captato augurio dicitur condita, vel quod avem telo petisse dicitur et eo loco condidisse civitatem. alii a palude Patina, quae vicina civitati fuisse dicitur, Patavium dictam putant. sane 'Patavi' minorem nominativo genetivum fecit, cum genetivus numquam pauciores syllabas nominativo suo habere debeat; Patavium enim Patavii facit. SEDESQUE LOCAVIT ex votis suis facit invidiam, dicens id concessum Antenori, quod ipsa desiderat.

§ 1.248  ET GENTI NOMEN DEDIT hoc est, quod ne victori quidem concedetur Aeneae: quod scimus a Iunone esse perfectum, contra quam oblique loquitur propter considerationem mariti. hi autem primis temporibus ab Antenore dicti sunt Antenoridae. ipsum vero quidam dicunt †haec ora se appellasse. aut certe 'nomen' nobilitatem vel dignitatem, ut "et nos aliquod nomenque decusque gessimus". ARMAQUE FIXIT TROIA hoc est, securus est, quia solent missi militia sive gladiatura quibuslibet templis arma suspendere, ut Horatius "Veianius armis Herculis ad postem fixis" et "Danais de poste refixum". ARMAQUE FIXIT quasi non necessaria consecravit; figere enim consecrare hic debemus accipere, ut "postibus adversis figo".

§ 1.249  COMPOSTUS pro compositus. syncope est; detraxit enim de medio syllabam, ut "et pocula porgite dextris".

§ 1.250  NOS TUA PROGENIES sic loquitur quasi una sit de Troianis; nam aliter sensus non procedit. quod autem dixit 'tua progenies', epexegesis est, ut "ast ego quae divum incedo regina". NOS TUA PROGENIES] quasi patiatur et ipsa quod et filius. et bene 'tua progenies' propter Antenorem. ADNVIS quia nutu semper promittit aliquid Iuppiter, ut "annuit et totum nutu tremefecit Olympum". ANNVIS licet ipsa dea sit, tamen sub persona Aeneae se posuit.

§ 1.251  NAVIBUS AMISSIS cur, cum una navis perierit, ait 'navibus'? aut invidiose dixit et exaggerat, aut quia adhuc aliae desunt, aut quia eas non perisse ignorat Aeneas. INFANDUM pro infande posuit, ut in VI. "miserum septena quotannis". item "torvumque repente clamat" pro torve. et est figura, quae fit quotiens nomen pro adverbio ponitur; magis autem poetica est, in prosa aut rara aut numquam. tamen hoc loco 'infandum' potest esse etiam interiectio dolentis. UNIUS hic produxit paenultimam. UNIUS] cautius, quam si dixisset Iunonis.

§ 1.252  PRODIMUR multa quidem hic sermo significat, sed modo porro damur, scilicet ab Italia. et sciendum est omnium auctorum esse consuetudinem res dubie positas in sequentibus explanare et plenius dicere, ut hoc loco; nam quid est 'prodimur', ostendit dicens 'atque Italis longe disiungimur oris'. LONGE maxime; non enim longe erant ab Italia, cum tempestate disiecti sunt.

§ 1.253  HIC id est talis, ut "hunc ego te Euryale aspicio", id est talem. PIETATIS superius 'in te committere' ait, ut peccato Aeneam et Troianos excuset; hic plus addit: non solum eos non esse malos, sed etiam pios esse. HONOS cum secundum artem dicamus honor arbor lepor, plerumque poetae r in s mutant causa metri; os enim longa est, or brevis. hoc quidem habet ratio: sed ecce in hoc loco etiam sine metri necessitate 'honos' dixit. item Sallustius paene ubique 'labos' posuit, quem nulla necessitas coegit. melius tamen est servire regulae. SIC NOS IN SCEPTRA REPONIS 'sic', hoc est per naufragia. 'in sceptra' aut ad imperia reservas, aut certe antiqua est licentia communium praepositionum. IN SCEPTRA REPONIS id est restituis in regna quae amisimus.

§ 1.254  OLLI modo 'tunc' propter sequentia. pronomen enim non debet poni cum nomine, sed pro ipso nomine, et nullus dicit 'illi natae'. alias tamen 'olli' illi significat, ut "olli dura quies oculos et ferreus urget somnus". SUBRIDENS laetum ostendit Iovem et talem qualis esse solet cum facit serenum; poetarum enim est elementorum habitum dare numinibus, ut supra de Neptuno dictum est. Ennius "Iuppiter hic risit tempestatesque serenae riserunt omnes risu Iovis omnipotentis". aut certe risit intellegens Iunonis dolos oblique accusari a Venere, ut est 'quae te, genitor, sententia vertit' et 'unius ob iram prodimur', sicut alibi "atque dolis risit Cytherea repertis".

§ 1.255  VULTU QUO CAELUM ostendit sicut dictum est, cur subriserit Iuppiter. SERENAT hoc verbum de his est, quae carent prima positione: quod fit in his quae in nostra non sunt potestate, ut tono, fulmino, pluo. haec enim non possumus dicere, nisi forte persona inducatur eius qui potest, ut si tale aliquid Iuppiter dicat.

§ 1.256  OSCULA LIBAVIT leviter tetigit. et sciendum osculum religionis esse, savium voluptatis, quamvis quidam osculum filiis dari, uxori basium, scorto savium dicant. sane multi nolunt ita intellegi, ut summum osculum filiae dederit, id est non pressum, sed summa labella contingens, sed ita aiunt: tum hilarus Iuppiter vultus natae libavit, id est contigit, scilicet ut nos solemus cum blandimentis quibusdam sinistram maxillam contingere liberorum ac deinde ad os nostrum dextram referre. ergo 'libavit' merito, quia partem vultus, non totos contigerat, ut 'oscula' dixerit quasi minora et teneriora filiae ora, ut ora diminutive oscula; nam ora vultus dici, ut "intentique ora tenebant" et "sic ora ferebat". ipse diminutive oscula dixit minores et teneros vultus "summaque per galeam delibans oscula fatur".

§ 1.257  PARCE METU quotiens in causis arguimur, ante nos purgare debemus et sic ad actionem descendere: quod et hoc loco Iuppiter facit; ante enim obiecta purgat et sic venit ad promissionem. et est 'parce metu' elocutio usualis, id est dimitte metum, quomodo dicimus parce verbis, parce iniuriis. alii 'metu' pro metui accipiunt, ablativum pro dativo; aut certe ideo metum aufert, ut animo securiore possit audire, ut alibi "solvite corde metum, Teucri". CYTHEREA omnia quae apud Graecos ei diphthongon habent apud Latinos in e productum convertuntur, ut Kuthereia Cytherea, Aineias Aeneas, Medeia Medea. omnia autem quae dicit Iuppiter ad solutionem pertinent antedictorum. nunc dicit 'parce metu', quia superius dixerat 'tristior'; 'manent inmota', quia dixerat 'quae te genitor sententia vertit?' et simul per transitum dogma Stoicorum ostendit, nulla ratione posse fata mutari. sane servat et hic ordinem sicut in Aeoli oratione, ut statim promittat quod praestaturus est, ne auditor sit exspectatione suspensus. TUORUM vel Troianorum vel Romanorum.

§ 1.258  FATA TIBI non propter te; fati enim immobilis ratio est. sed aut vacat 'tibi', ut "qui mihi accubantes in conviviis", aut certe tuta tibi sunt fata, non tamen propter te. CERNES URBEM aut Romam significat, quia cum proprietatem detrahimus, quod magnum est significamus, ut si dicas 'legi oratorem' nec addas quem, intellego Ciceronem; et ne longa sit exspectatio, adiecit 'et promissa Lavini moenia': aut certe detrahe 'et', sicut multi, et epexegesin facis 'cernes urbem', id est 'promissa Lavini moenia'. videtur autem figurate dictum 'urbem' et 'moenia', quia diversis idem significavit.

§ 1.259  SUBLIMEMQUE FERES AD SIDERA CAELI propter illud 'caeli quibus adnuis arcem'. Aeneas enim secundum quosdam in Numicum cecidit fluvium, secundum Ovidium in caelum raptus est, appellatus tamen est Iuppiter indiges. Aeneas enim post errores VII. annorum cum ad Italiam pervenisset et, sicut historia habet, cognito quod Veneris filius, Troia profugus fatis iuvantibus ad Italiam venisset, ab Latino susceptus esset, filiam eius Lavinam duxit uxorem: quo dolore Turnus rex Rutulorum, qui ante Laviniam sperabat uxorem, et Latino et Aeneae bellum indixit. sed primo proelio Latinus est interemptus, secundo vero Aeneas Turnum occidit. ipse vero ut quidam dicunt cum Mezentium, ut quidam vero Messapum fugeret, in Numicum fluvium cecidit, ut vero Ovidius refert in caelum raptus est, cuius corpus cum victis a se Rutulis et Mezentio Ascanius requisitum non invenisset, in deorum numerum credidit relatum. itaque ei templum condidit et Iovem Indigetem appellavit. bene autem addidit 'feres', ut gratius esset quod per ipsam fieret.

§ 1.260  MAGNANIMUM magnus et parvus quoniam mensurae sunt, ad animum non nisi katakhrestikos adhibentur. et bene hoc addidit, quasi dicat, quem tu miserum dicis, nos magnanimum, summum. NEQUE ME S. V. ad illud 'quae te, genitor, sententia vertit'.

§ 1.261  HIC id est Aeneas. et est ordo 'hic bellum ingens geret Italia'. alii 'hic' pro 'post haec quae dixi' accipiunt, ut sit loci adverbium pro temporis. TIBI FABOR ENIM hoc loco excusat quaestionem futuram, quasi Veneri dolenti quae vera sunt dicat, sed aliter loquatur cunctis praesentibus dis: dicet enim in decimo "abnueram bello Italiam concurrere Teucris". QUANDO siquidem, quoniam. REMORDET sollicitat. Terentius "par pari referto, quod eam remordeat".

§ 1.262  ARCANA secreta. unde et arca et arx dictae, quasi res secretae.

§ 1.263  ITALIA in Italia, et detraxit praepositionem more suo. sic et illo loco "non Libyae, non ante Tyro; despectus Hiarbas" id est in Tyro. nam si adverbialiter vellet, Tyri diceret. POPULOSQUE FEROCES CONTUNDET incongruum fuerat in consolatione bella praedicere: ob hoc ergo etiam victoriam pollicetur.

§ 1.264  MORESQUE VIRIS ET MOENIA PONET hysteroproteron in sensu; ante enim civitas, post iura conduntur. leges autem etiam mores dici non dubium est.

§ 1.265  TERTIA DUM LATIO REGNANTEM VIDERIT AESTAS rhetorice, ne breve esset si triennium diceret, tempora divisit in species. ordo autem est longissimus, nam aliter non procedit, 'sublimemque feres ad sidera caeli magnanimum Aeneam, tertia dum Latio regnantem viderit aestas'. ergo videtur sic tacite mortem Aeneae significasse. 'dum' autem pro donec, ut "dum conderet urbem", id est donec. quidam ideo bis annos ternos memorasse tradunt, ut tres annos solum Aeneam regnaturum significaret, quod cum Latino alios tres annos regnasse dicitur.

§ 1.267  AT PUER ASCANIUS prudenter exitum Aeneae et ostendit et tacuit dicendo filium postea regnaturum. aut quia maior cura Veneri de nepote ut in X. "liceat superesse nepotem" et iterum ibi "hunc tegere". CUI NUNC COGNOMEN IVLO ADDITUR secundum Catonem historiae hoc habet fides: Aeneam cum patre ad Italiam venisse et propter invasos agros contra Latinum Turnumque pugnasse, in quo proelio periit Latinus. Turnum postea ad Mezentium confugisse eiusque fretum auxilio bella renovasse, quibus Aeneas Turnusque pariter rapti sunt. migrasse postea in Ascanium et Mezentium bella, sed eos singulari certamine dimicasse. et occiso Mezentio Ascanium sicut I. Caesar scribit Iulum coeptum vocari, vel quasi iobolon, id est sagittandi peritum, vel a prima barbae lanugine quam ioulon Graeci dicunt, quae ei tempore victoriae nascebatur. sciendum est autem hunc primo Ascanium dictum a Phrygiae flumine Ascanio, ut est "transque sonantem Ascanium"; deinde Ilum dictum a rege Ilo, unde et Ilium, postea Iulum occiso Mezentio: de quibus nominibus hoc loco dicit 'at puer Ascanius cui nunc cognomen Iulo additur, Ilus erat'. ab hac autem historia ita discedit Vergilius, ut aliquibus locis ostendat, non se per ignorantiam, sed per artem poeticam hoc fecisse, ut illo loco "quo magis Italia mecum laetere reperta": ecce amphibolikos dixit, ostendit tamen Anchisen ad Italiam pervenisse. sic autem omnia contra hanc historiam ficta sunt, ut illud ubi dicitur Aeneas vidisse Carthaginem, cum eam constet ante LXX. annos urbis Romae conditam. inter excidium vero Troiae et ortum urbis Romae anni inveniuntur CCCXL. COGNOMEN IVLO si proprie loqueretur, agnomen diceret, non cognomen, sed magis ad familiam respexit, quia omnis gens Iulia inde originem ducit. dicimus autem et nomen mihi est Cicero, ut "Hecyra est huic nomen fabulae", et Ciceronis, ut Sallustius "cui nomen oblivionis condiderant", et Ciceroni, ut "cui Remulo cognomen erat", et Ciceronem, ut "Aeneadasque meo nomen de nomine fingo". melius tamen est dativo uti.

§ 1.268  ILUS ERAT deest 'qui', debuit autem dicere 'qui Ilus erat'. ILIA pro Iliensis, ut Plautus "Hector Ilius" (Cas. 995) pro Iliensis. et "Amphitryo, natus Argis ex Argo patre" (Am. 98) id est Argivo.

§ 1.269  TRIGINTA vel quod XXX. tantum annos regnavit, vel quod Cato ait, "XXX. annis expletis eum Albam condidisse". MAGNOS ORBES tria sunt genera annorum: aut enim lunaris annus est XXX. dierum, aut solstitialis XII. mensum, aut secundum Tullium magnus, qui tenet XIIDCCCCLIIII. annos, ut in Hortensio "horum annorum quos in fastis habemus magnus XIIDCCCCLIIII. amplectitur". hoc ergo loco magnum dixit comparatione lunaris, et alibi "interea magnum sol circumvolvitur annum". annus autem dictus quasi anus, id est anulus, quod in se redeat, ut est "atque in se sua per vestigia volvitur annus", vel apo tou ananeousthai, id est ab innovatione. VOLVENDIS volubilibus vel quia volvuntur, ut supra.

§ 1.270  A SEDE LAVINI TRANSFERET verum est: vitans enim novercalem invidiam, quod timore Ascanii Lavinia post Aeneae mortem ad Tyrrhum paternum pastorem gravida confugit ad silvas, nam ibi etiam Silvium peperisse dicitur, deseruit Lavinium et Albam Longam condidit dictam ab omine albae porcae repertae vel situ civitatis. ad quam cum de Lavinio dii Penates translati nocte proxima Lavinium redissent, atque eos denuo Albam Ascanius transtulisset, et illi iterum redissent Lavinium, eos manere passus est, datis qui sacris praeessent agroque eis adsignato, quo se alerent. VI modo virtute, nam multa significat. VI modo virtute te dunamei, alibi te bia, ut est "auro vi potitur", alias pro magna copia. Cicero in deorum natura "infinitamque vim marmoris", Sallustius "magna vis hominum convenerat agris pulsa aut civitate eiecta". et est sermo diversa significans, prout se locus obtulerit.

§ 1.272  HINC IAM praeterea. si autem 'hic iam', in hoc scilicet loco. TER CENTUM quomodo trecentos annos dicit, cum eam quadringentis regnasse constet sub Albanis regibus? sed cum praescriptione ait 'tercentum', scilicet usque ad ortum urbis Romae; ait namque 'donec regina sacerdos Marte gravis'. et constat in regno Romuli et Numae et Tulli Hostilii qui evertit Albam centum annos, quibus pariter Roma et Alba regnarunt, esse consumptos. TOTOS id est sine intermissione. REGNABITUR impersonalibus usus est, quia de multis dicit, ut "usque adeo turbatur agris".

§ 1.273  GENTE SUB HECTOREA id est Troiana. sed debuit dicere 'Aeneia'. diximus superius nomina poetas ex vicino usurpare. sed quidam reprehendunt, quod 'Hectorea' et non 'Aeneia'. mos est poetis nomina ex vicinis usurpare, quia coniunctus genere Hectori Ascanius, ut est "et pater Aeneas, et avunculus excitat Hector". alii tradunt, cum Hectoris progenies nulla in Italia fuerit, ideo 'sub Hectorea' positum, ut significaret sub forti, ut in quinto "Hectorei socii". sed ex aliis rebus alia dat nomina, ut pios Aeneadas appellavit, ut timidos Phrygas, ut nobiles Dardanidas, ut periuros Laomedontiadas. ceterum ubi veram originem significat "domus Assaraci" ponit, ex quo Capys, ex Capy Anchises, ex Anchise Aeneas. DONEC REGINA SACERDOS historia hoc habet. Amulius et Numitor fratres fuerunt. Amulius fratrem imperio pepulit et filium eius necavit, filiam vero Iliam Vestae sacerdotem fecit, ut spem subolis auferret, a qua se puniri posse cognoverat. hanc ut multi dicunt Mars compressit, unde nati sunt Remus et Romus, quos cum matre Amulius praecipitari iussit in Tiberim. tum ut quidam dicunt Iliam sibi Anien fecit uxorem, ut alii inter quos Horatius, Tiberis: unde ait "uxorius amnis". pueri vero expositi ad vicinam ripam sunt. hos Faustus repperit pastor, cuius uxor erat nuper meretrix Acca Larentia, quae susceptos aluit pueros. hi postea avum suum Numitorem occiso Amulio in regna revocarunt. quibus dum cum eo angustum Albae videretur imperium, recesserunt et captatis auguriis urbem condiderunt. sed Remus prior sex vultures vidit, Romus postea duodecim: quae res bellum creavit. in quo extinctus est Remus, et a Romi nomine Romani appellati. ut autem pro Romo Romulus diceretur, blandimenti genere factum est, quod gaudet diminutione. quod autem a lupa dicuntur alti, fabulosum figmentum est ad celandam auctorum Romani generis turpitudinem. nec incongrue fictum est; nam et meretrices lupas vocamus, unde et lupanaria. et constat hoc animal in tutela esse Martis. sed de origine et conditore urbis diversa a diversis traduntur. Clinias refert Telemachi filiam Romen nomine Aeneae nuptam fuisse, ex cuius vocabulo Romam appellatam. * * * dicit Latinum ex Ulixe et Circe editum de nomine sororis suae mortuae Romen civitatem appellasse. Ateius adserit Romam ante adventum Euandri diu Valentiam vocitatam, sed post graeco nomine Romen vocitatam. alii a filia Euandri ita dictam, alii a fatidica, quae praedixisset Euandro his eum locis oportere considere. Heraclides ait Romen, nobilem captivam Troianam huc appulisse et taedio maris suasisse sedem, ex cuius nomine urbem vocatam. Eratosthenes Ascanii, Aeneae filii, Romulum parentem urbis refert. Naevius et Ennius Aeneae ex filia nepotem Romulum conditorem urbis tradunt. Sibylla ita dicit Rhomaioi, Rhomou paides. REGINA regis filia. abusive ait more poetico, ut alibi "magnum reginae sed enim miseratus amorem", id est regis filiae Pasiphaes. SACERDOS quia ab Amulio Vestae virgo esse iussa est, ne ei propter edendam subolem facultas esset viro iungi.

§ 1.274  MARTE GRAVIS gravida, ut "non insueta gravis temptabunt pabula fetas".

§ 1.275  INDE post, vel deinde, vel tunc, adverbium loci pro temporis. FULVO TEGMINE id est pelle lupae, qua utebatur more pastorum. sed hoc multi reprehendunt, cur nutricis tegmine usus sit. qui gemina ratione refutantur: vel falsitate fabulae, vel exemplo Iovis, qui caprae nutricis utitur pelle, unde Graece aigiokhos appellatur. sane 'tegmine' multi antique dictum asserunt, quia tegimentum dici debere affirmant. LAETUS virtute alacer, vel quia avo regnum reddiderat, vel quia ipse novam urbem et novum condebat imperium.

§ 1.276  EXCIPIET GENTEM Remo scilicet interempto, post cuius mortem natam constat pestilentiam: unde consulta oracula dixerunt placandos esse manes fratris extincti; ob quam rem sella curulis cum sceptro et corona et ceteris regni insignibus semper iuxta sancientem aliquid Romulum ponebatur, ut pariter imperare viderentur. unde est "Remo cum fratre Quirinus iura dabunt".

§ 1.277  ROMANOSQUE SVO DE NOMINE DICET perite non ait Romam, sed Romanos. urbis enim illius verum nomen nemo vel in sacris enuntiat. denique tribunus plebei quidam Valerius Soranus, ut ait Varro et multi alii, hoc nomen ausus enuntiare, ut quidam dicunt raptus a senatu et in crucem levatus est, ut alii, metu supplicii fugit et in Sicilia comprehensus a praetore praecepto senatus occisus est. hoc autem urbis nomen ne Hyginus quidem cum de situ urbis loqueretur expressit.

§ 1.278  NEC METAS RERUM NEC TEMPORA PONO 'metas' ad terras rettulit, 'tempora' ad annos; Lavinio enim et Albae finem statuit, Romanis tribuit aeternitatem, quia subiunxit 'imperium sine fine dedi'.

§ 1.279  QUIN quinetiam; minus enim est 'etiam'. nam plenum est quinetiam, ut "quinetiam hiberno moliris sidere classem". ASPERA IVNO tolerabilius hoc Iuppiter dicit. ASPERA IVNO] vel quam tu asperam dicis, vel certe ut et ego fateor.

§ 1.280  METU ut supra "id metuens". TERRAS CAELVMQUE FATIGAT alibi "absumptae in Teucros vires caelique marisque". QUAE MARE N. T. Q. M. C. Q. F. metu scilicet quem de Carthagine habet, ut supra "id metuens", vel metu quo Troianos terret et Venerem. nam dicit 'parce metu Cytherea'. 'mare' autem 't. c. q. f.' alibi ostendit dicendo "absumptae in Teucros vires caelique marisque". 'fatigat' vero pro exercet, sollicitat, commovet.

§ 1.281  CONSILIA IN MELIUS REFERET quia bello Punico secundo ut ait Ennius placata Iuno coepit favere Romanis. IN MELIUS] eis to kreitton. et est Latinior elocutio: Sallustius "ad mutandum modo in melius servitium". MECUMQUE FOVEBIT id est eadem quae ego sentiens, eadem quae ego volens, vel ut quidam volunt mecum in Capitolio constituta.

§ 1.282  GENTEMQUE TOGATAM bene 'gentem', quia et sexus omnis et condicio toga utebatur, sed servi nec colobia nec calceos habebant. togas autem etiam feminas habuisse, cycladum et recini usus ostendit. recinus autem dicitur ab eo, quod post tergum reicitur, quod vulgo maforte dicunt.

§ 1.283  SIC PLACITUM vel fatis vel mihi; nam inpersonale est. LUSTRIS quinquenniis. et bene olympiadibus computat tempora, quod magis ad Iovem pertinet, quia nondum erant vel Roma vel consules. lustrum autem dictum, quod post quinquennium unaquaeque civitas lustrabatur. unde Romae ambilustrum, quod non licebat nisi ambos censores post quinquennium lustrare civitatem. AETAS iuxta veteres aetas hic pro tempore posita est, alibi pro modo annorum, ut est "ubi iam firmata virum te fecerit aetas" et "aetas Lucinam iustosque pati hymenaeos".

§ 1.284  DOMUS ASSARACI id est familia Troiana, et est a parte totum; nam Assaracus Capyn genuit, Capys Anchisen, unde Aeneas, auctor Romani generis: ex quibus Mummius, qui Achaiam vicit. PTHIAM Achillis patriam. MYCENAS Agamemnonis patriam, ut "Agamemnoniasque Mycenas".

§ 1.286  NASCETUR ad illud respondet 'certe hinc Romanos olim' et omnis poetae intentio, ut in qualitate carminis diximus, ad laudem tendit Augusti, sicut et in sexti catalogo et in clipei descriptione. haec autem Iovis allocutio partim obiecta purgat partim aliquid pollicetur. PULCHRA allusit propter Venerem. TROIANUS ac si diceret, etiam Caesar Troianus est. CAESAR hic est, qui dictus est Gaius Iulius Caesar. Gaius praenomen est, Iulius ab Iulo, Caesar vel quod caeso matris ventre natus est, vel quod avus eius in Africa manu propria occidit elephantem, qui caesa dicitur lingua Poenorum. hic sane Gaius Iulius Caesar quattuor et sexaginta victis Galliarum civitatibus cum a senatu petisset consulatum et triumphum nec impetrasset adversante Cn. Pompeio magno eiusque amicis, qui Caesaris processibus invidebant, bellum civile gessit in Farsalia, quo Pompeius victus Alexandriae occiditur. Caesar Romam compositis rebus et Alexandria debellata reversus in curia Pompeiana a Cassio et Bruto aliisque Pompeianis occisus est. cuius heres Augustus cum intrasset urbem coegit a senatu interfectores Caesaris parricidas et hostes iudicari, eumque in deorum numerum referri et divum appellari.

§ 1.287  IMPERIUM OCEANO, FAMAM QUI TERMINET ASTRIS aut ad laudem dictum est, aut certe secundum historiam. re vera enim et Britannos qui in oceano sunt vicit, et post mortem eius cum ludi funebres ab Augusto eius adoptivo filio darentur, stella medio die visa est, unde est "ecce Dionaei processit Caesaris astrum". A MAGNO sicut Alexander, sicut Pompeius. Graeci enim omne magnificum magnum, ut mater magna et dii magni.

§ 1.288  OLIM modo futuri temporis est. CAELO in caelum. SPOLIIS ORIENTIS victo Pharnace Mithridatis filio, qui re vera in oriente fuit. ceterum Aegyptus, in qua Ptolomaeum vicit, in australi est plaga.

§ 1.289  HONUSTUM inter honustum et oneratum hoc interest, quod oneratus est qualicumque pressus pondere, honustus vero cui onus ipsum honori est, ut si quis spolia hostium ferat. sed oneratus aspirationem non habet, quia ab onere venit, honustus vero, quia etiam ab honore descendit, retinet aspirationem. alii 'honestum' legunt; veteres enim honestum pro specioso ponebant, ut "Dardanius caput ecce puer detectus honestum".

§ 1.290  ACCIPIES SECURA quia post mortem Caesar meruit aram, fastigium, flaminem, ut Cicero in Philippicis. SECURA] quare 'secura'? quia nunc sollicita. HIC QUOQUE potest intellegi sicut Romulus, sed melius sicut Aeneas, de quo superius ait 'sublimemque feres ad sidera caeli'. 'quoque' autem semper ad similitudinem ponit, ut "tu quoque litoribus nostris". HIC QUOQUE] sicut ego, sicut tu. VOTIS vel ad vota vel votis vocabitur.

§ 1.291  ASPERA TUNC id est Caesare consecrato cum Augustus regnare coeperit, clauso Iani templo, pax erit per orbem. constat autem templum hoc ter esse clausum: primum regnante Numa, item post bellum Punicum secundum, tertio post bella Actiaca quae confecit Augustus: quo tempore pax quidem fuit quantum ad exteras pertinet gentes, sed bella flagravere civilia, quod et ipse per transitum tangit dicens 'Furor impius intus'. huius autem aperiendi vel claudendi templi ratio varia est. alii dicunt Romulo contra Sabinos pugnante, cum in eo esset ut vinceretur, calidam aquam ex eodem loco erupisse, quae fugavit exercitum Sabinorum: hinc ergo tractum morem, ut pugnaturi aperirent templum, quod in eo loco fuerat constitutum, quasi ad spem pristini auxilii. alii dicunt Tatium et Romulum facto foedere hoc templum aedificasse, unde et Ianus ipse duas facies habet, quasi ut ostendat duorum regum coitionem. [1.vel quod ad bellum ituri debent de pace cogitare.] est alia melior ratio, quod ad proelium ituri optent reversionem.

§ 1.292  CANA FIDES ET VESTA subaudis 'erit'. canam autem Fidem dixit, vel quod in canis hominibus invenitur, vel quod ei albo panno involuta manu sacrificatur, per quod ostenditur fidem debere esse secretam: unde et Horatius "et albo rara Fides colit velata panno". Vesta vero pro religione, quia nullum sacrificium sine igne est, unde et ipsa et Ianus in omnibus sacrificiis invocantur. Vesta autem dicta vel apo tes hestias, ut digammos sit adiecta, sicut er ver, Enetos Venetus, vel quod variis vestita sit rebus. ipsa enim esse dicitur terra, quam ignem habere non dubium est, ut ex Aetna Vulcanoque et aliis locis ardentibus datur intellegi. REMO CUM FRATRE QUIRINUS IVRA DABUNT] hic dissimulat de parricidio, quod et iungit eos, et quia non Romulum, sed Quirinum appellat, ut non potuerit parricidium facere qui meruerit deus fieri. REMO CUM FRATRE QUIRINUS IVRA DABUNT multi sic intellegere volunt ut superius diximus, quia post pestilentiam ad placandos fratris manes geminis omnibus usus est Romulus: unde est "viden ut geminae stent vertice cristae?" sed hoc esse non potest, quia iteratio est ante dictorum aut ordo praeposterus, si post dictum Caesarem Romulum repetit. constat praeterea Iani templum patuisse sub Romulo, quia bellis numquam vacavit. alii volunt per hos Romanos intellegi. vera tamen hoc habet ratio, Quirinum Augustum esse, Remum vero pro Agrippa positum, qui filiam Augusti duxit uxorem, et cum eo pariter bella tractavit: unde est "parte alia dis et ventis Agrippa secundis". nam adulans populus Romanus Octaviano tria obtulit nomina, utrum vellet Quirinus, an Caesar, an Augustus vocari. ille ne unum eligendo partem laederet quae aliud offerre cupiebat, diverso tempore omnibus usus est, et primo Quirinus dictus est, inde Caesar, postea quod et obtinuit Augustus, sicut Suetonius probat et in georgicis ostendit Vergilius. nam cum de Gangaridum victoria diceret, qui iuxta Gangen sunt quique ab Augusto victi sunt, ait "victorisque arma Quirini". ut autem pro Agrippa Remum poneret, poetico usus est more; nam nomen ex vicino sumpsit. hoc ergo dicit, cum coeperit Iulius Caesar caelum tenere patratis omnibus bellis, iura dabunt Augustus et Agrippa. Romulus autem ideo Quirinus dictus est, vel quod hasta utebatur, quae Sabinorum lingua curis dicitur: hasta enim, id est curis, telum longum est, unde et securis quasi semicuris: vel a koiranos qui Graece rex dicitur: constat autem Graecos fuisse Romanos: vel propter generis nobilitatem; Mars enim cum saevit Gradivus dicitur, cum tranquillus est Quirinus. denique in urbe duo eius templa sunt: unum Quirini intra urbem, quasi custodis et tranquilli, aliud in Appia via extra urbem prope portam, quasi bellatoris, id est Gradivi.

§ 1.293  DIRAE cum apertae sunt. DIRAE] hoc est abominandae, alias 'dirae' magnae "an sua cuique deus fit dira cupido" et "iam tum religio pavidos terrebat agrestes dira loci" et "dicuntur geminae pestes cognomine Dirae". COMPAGIBUS ambages et compages antiqui tantum dicebant, posteritas admisit ut etiam compago dicatur: sed non quia varius esse potest nominativus, debet etiam declinatio mutari, quemadmodum nec in istis nominibus arbor arbos, vomer vomis; nam et vomeris et arboris tantum facit. ergo compages compagis, quoniam compago usurpatum est; compaginis enim nemo penitus dicit.

§ 1.294  BELLI PORTAE Iani gemini, quae bello aperiebantur, pace claudebantur. ideo autem Ianus belli tempore patefiebat, ut eiusdem conspectus per bellum pateret, in cuius potestate esset exitus reditusque; id enim ipsa significat eius effigies, praebentis se euntibus et redeuntibus ducem. hunc autem olim Numa Pompilius fecit, cuius portas regni tempore clausit. FUROR IMPIUS INTUS ut superius diximus propter bella civilia, quae gesta sunt contra Brutum et Cassium ab Augusto in Philippis, contra Sextum Pompeium ab Augusto in Sicilia. aut sicut quidam tradunt FUROR IMPIUS INTUS non in aede Iani, sed in alia in foro Augusti introeuntibus ad sinistram, fuit bellum pictum et furor sedens super arma devinctus eo habitu quo poeta dixit.

§ 1.295  SAEVA SEDENS SUPER ARMA secundum antiquam licentiam. sciendum tamen est hodie 'in' et 'sub' tantum communes esse praepositiones. ceterum 'super' et 'subter' iam accusativae sunt, sicut 'clam' et 'post', quae ante communes fuerunt: nunc in his mutata natura est. [1.ergo] SUPER pro supra. et nunc haec praepositio accusativo servit, ubi vero 'de' significat, ablativo. AENIS NODIS non centum nodis, sed catenis, quas circumlocutione significavit, quia sunt catenae nodi plures. quidam 'aeneis' pro ferreis tradunt, ut "micat aereus ensis": et "aerea quem obliquum rota transit".

§ 1.297  ET MAIA GENITUM Mercurium. et est periphrasis. Cicero in libris de deorum natura plures dicit esse Mercurios: sed in deorum ratione fabulae sequendae sunt, nam veritas ignoratur. simul allusit poeta, quia per caduceatores, id est internuntios, pax solet fieri. MAIA GENITUM DEMITTIT AB ALTO] quod deo opus erat, ut hostes Poeni auctori Romani nominis placarentur Aeneae. quidam sane quattuor Mercurios dicunt: unum Iovis et Maiae filium, alterum Caeli et Diei, tertium Liberi et Proserpinae, quartum Iovis et Cyllenes, a quo Argus occisus est, quem ipsum ob hanc causam Graecia profugum Aegyptiis litteras demonstrasse perhibent.

§ 1.298  UT TERRAE propter illud quod sequitur "hospitio prohibemur harenae". PATEANT propter illud "cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis". non nulli sane 'pateant' pacatae sint accipiunt, ut Sallustius "simul immanis hominum vis multis e locis invasere patentes tum et pacis modo effusas"; hic enim habitus pacis. et in Catilina "cuncta maria terraeque patebant". sic enim contra cum dicitur 'clausa omnia' bellum significatur, ut ipse "quae moenia clausis ferrum acuant portis".

§ 1.299  HOSPITIO ad hospitium. NE FATI NESCIA DIDO non sui: nam si sciret exitum suum, multo magis vetaret: sed 'fati' dixit voluntatis Iovis, sicut "fatis Iunonis iniquae". aut certe fati Troianorum, qui non sponte, sed necessitate ad Africam venerant, quod utique ignorabat Dido. illo enim tempore invadendarum terrarum causa fuerat navigatio, ut Sallustius meminit, facili tum mutatione sedum: quod etiam excusant Troiani "non nos aut ferro Libycos populare penates venimus". ergo hoc agitur, ut discat Dido eos ad Italiam tendere. quomodo ergo se iungit Aeneae? sed furoris illud est, non consilii. nam nec sacerdotibus haec dicentibus credidit. unde est "quid vota furentem, quid delubra iuvant?"

§ 1.300  VOLAT ILLE PER AERA similis hic festinatio Mercurii est, ut supra Neptuni. in quarto et "talaria nectit" et "virgam capit" et plus moratur.

§ 1.301  REMIGIO ALARUM translatio reciproca, ut supra diximus; nam alibi "velorum pandimus alas". CITUS pro cito, adverbium temporis in nomen deflexum. et bene hoc de Mercurio; cum enim alia signa tarde ad ortus suos recurrant, Mercurius octavo decimo die in ortu suo invenitur. POENI antistoikhon est quasi phoeni.

§ 1.303  VOLENTE DEO Mercurio vel Iove. IN PRIMIS praecipue.

§ 1.304  IN TEUCROS pro Teucris, ut diximus. alibi 'in Teucros' adversum Teucros, ut "absumptae in Teucros vires".

§ 1.305  AT PIUS AENEAS †filium Aeneas sacrorum omnium docetur, ex cuius persona latenter quae ad caeremonias veteres pertinent saepe monstrantur. hic ergo †deus apicis, quod insigne flaminum fuit, de quo loco suo in quarto libro dictum est. vult ostendere igitur, flamini extra medium pomerium post solis occasum apicem ponere non licere. Aeneas ergo hic ad Carthaginis litus adpulsus ostenditur sine apice fuisse, id est nudo capite. nam cum ait 'at pius Aeneas, per noctem plurima volvens, ut primum lux alma data est, exire locosque explorare novos, quas vento accesserit oras, qui teneant, nam inculta videt, hominesne feraene' manifeste longius ab urbe intellegitur; unde animadvertendum est extra pomerium fuisse, nam in subsequentibus ostenditur, eum extra pomerium fuisse, cum ait Venus "et qua te ducit via, dirige gressum". nam et augurium ei in finibus pomerii ostensum est. [1.quod] et ipsum Aeneam respondentem signatius declarat sine apice fuisse; timentem enim, ne piaculum incurreret, si †cum solis occasum nudo capite, id est sine apice inveniretur, ita loquentem fecit "et vacet annales nostrorum audire laborum, ante diem clauso componet Vesper Olympo"; verebatur enim solis occasum. nudo autem capite ibi fuisse ostenditur, ubi ait "restitit Aeneas claraque in luce refulsit, os umerosque deo similis; namque ipsa decoram caesariem nato genetrix lumenque iuventae purpureum et laetos oculis adflarat honores"; neque enim caesariem dicere debuisset, nisi quia nudo capite incedebat Aeneas. sed haec Vergilio et his similia sufficiunt ad indicandum omnium disciplinarum scientiam narrantem aliud ponere, neque propositum habet talia plenius exsequi. PER NOCTEM decet enim pro cunctis regem esse sollicitum. et bene 'per noctem', ne a sociis quos ipse consolatus erat videretur per diem maerens.

§ 1.306  ALMA alma lux dicta, quod alat universa, unde et "alma Ceres", quod nos alat; nam physici dicunt omnia per diem crescere. quomodo ergo Vergilius ait "exigua tantum gelidus ros nocte reponet" ? sed hoc pro miraculo positum est, ut etiam Plinius sentit. LOCOS et locos et loca dicimus, cum in numero singulari locus tantum dicamus. simile est et iocus, nam et ioca facit et ioci, ut "ioca atque seria cum humillimis exercere" et "quam multa ioca solent esse in epistolis" et "tum iuvenes agitare iocos".

§ 1.307  QUAS VENTO ACCESSERIT ORAS diximus superius figuram fieri, cum praepositio detracta nomini verbo copulatur, et plerumque eam suam retinere naturam plerumque convertere. hoc igitur sciendum est, quia, cum casum suum retinet, hysterologia est, ut hoc loco; cum autem mutat, figura est, ut "Cumarum adlabitur oris"; 'oris' enim pro oras posuit. plerumque tamen etiam superfluas ponunt praepositiones. QUAS VENTO ACCESSERIT ORAS] sine praepositione. Sallustius "genua patrum advolvuntur".

§ 1.308  QUI TENEANT iure dubitat, cum omnia cernat inculta. est autem ordo 'qui teneant, hominesne feraene'; media per parenthesin dicta sunt. EXACTA exquisita. et ostendit providum regem per se curantem commoda sociorum.

§ 1.310  IN CONVEXO NEMORUM prooeconomia est ad causam pertinens. non enim tenebitur ab Afris, ut Ilionei, et qui cum ipso supervenerant. 'convexo' autem curvo, unde et convexum dicitur caelum. sane subaudimus 'loco', ut alibi "castrorum et campi medio", id est spatio. 'nemorum' autem modo silvarum. interest autem inter nemus et silvam et lucum; lucus enim est arborum multitudo cum religione, nemus vero composita multitudo arborum, silva diffusa et inculta. SUB RUPE CAVATA periphrasis est speluncae.

§ 1.311  ARBORIBUS ATQUE HORRENTIBUS UMBRIS umbris arborum, quo modo "molemque et montes". aut certe arboribus et umbris speluncae. et bene ostendit omnia †curvis adlata navibus non quae venerant cum Aenea. 'clausam' autem 'occulit' occulit et clausit.

§ 1.312  COMITATUS ACHATE bene ostendit Aeneam esse fortissimum nec quidquam timere dicendo 'uno graditur comitatus Achate'. et diximus quaeri, cur Achates Aeneae sit comes. varia quidem dicuntur, melius tamen hoc fingitur, ut tractum nomen sit a Graeca etymologia. akhos enim dicitur sollicitudo, quae regum semper est comes.

§ 1.313  BINA si ad utrumque referas, bene dixit 'bina', si ad Aeneam tantum, antiquus mos est, ut supra diximus, bina pro duobus poni, sicut et duplices. LATO FERRO id est lati ferri, ut "pulchra prole".

§ 1.314  MEDIA SESE TULIT OBVIA SILVA quam Graeci hulen vocant poetae nominant silvam, id est elementorum congeriem, unde cuncta procreantur. et multi volunt Aeneam in horoscopo Virginem, ibi etiam Venerem habuisse. bene ergo in media silva virginis habitu ei Venerem poeta facit occurrere, quia ut supra diximus Venere in Virgine constituta et misericordes procreantur feminae et viri per mulierem felices futuri, ut probamus in Aenea, quoniam misericordia Didonis servatur.

§ 1.315  VIRGINIS OS HABITUMQUE GERENS vultum et amictum. habitus apud veteres dicebatur tam corporis quam eorum quae praeter corpus sunt. et bene 'gerens', non 'habens', quod geri putantur aliena.

§ 1.316  SPARTANAE Lacaenae. Sparta enim civitas est Laconicae, ubi sunt puellae venatrices. redditur autem causa, virgo cur sit in silvis, scilicet propter venatum. THREISSA Thracia. et est solutio; nam Thressa facit, sicut "Cressa genus Pholoe". veniunt autem ab eo quod est Threx et Cres. ut autem Creissa non faciat illud est, quia Kressa per e simpliciter scribitur nec potest recipere solutionem, Thraissa vero per ai diphthongon, unde et resolvitur. FATIGAT suo scilicet cursu. sane quidam 'fatigat' pro fatigavit accipiunt, praesens pro praeterito, sicut et 'praevertitur' pro praeversa est.

§ 1.317  HARPALYCE haec est quae patrem senem captum a Getis multitudine collecta liberavit celerius, quam de femina potest credi: unde et flumina dicitur celeritate transisse. multum autem epitheton fluminis eius addidit laudi. HARPALYCE] quidam a patre Harpalyco, qui rex Amymoniorum Thraciae gentis fuit, ita nutritam dicunt, ut ipse Camillam a Metabo facit. haec patre propter ferociam a civibus pulso ac postea occiso, fugit in silvas et venatibus latrociniisque vivendo ita efferata est et huius velocitatis et exercitii facta est, ut subito ad vicina stabula coacta inopia decurreret et rapto pecorum fetu insequentes etiam equites in celeritate vitaret. sed quodam tempore positis ad insidias cervarum plagis capta et occisa est. cuius mortem nobilitavit eorum exitus, qui eam occiderunt; statim enim in vicinia orta contentio est, cuius fuisset haedus quem Harpalyce rapuerat, ita ut gravi certamine non sine plurimis mortibus dimicaretur. postea consuetudo servata est, ut ad tumulum virginis populi convenirent et propter expiationem per imaginem pugnae concurrerent. quidam hanc patrem a Getis, ut alii volunt a Myrmidonibus captum collecta multitudine adserunt liberavisse celerius, quam de femina credi potest: unde et flumina dicitur celeritate transisse. VOLUCREM HEBRUM multum quidem laudis flumini epitheto addidit: sed falsum est; nam est quietissimus etiam cum per hiemem crescit. est autem in Thracia ante muros Cypselae civitatis, de locis superis Thraciae veniens; dictus autem Hebrus ab Hebro Hemi et Rhodopes filio. PRAEVERTITUR id est transit. dicimus autem et praevertit et praevertitur nova ratione. nam passiva declinatione utimur in activa significatione, ut hoc loco; praevertimur enim cum ipsi praeimus. cum autem activa declinatio est passivam habet significationem, ut 'ille me praevertit'. alii 'praevertitur' sic positum volunt, ut "bellantur Amazones" pro praevertit et bellant.

§ 1.318  NAMQUE UMERIS DE MORE ut ostendatur esse venatrix. de more venantum scilicet. HABILEM aptum sexui. unusquisque enim arcum habet pro viribus suis. VENATRIX similis venatrici, id est quasi venatrix, ut "at medias inter caedes exultat Amazon". COMAM DIFFUNDERE ut diffunderetur. Graeca autem figura est. sic alibi "et argenti magnum dat ferre talentum" et "tu das epulis accumbere divum": unde 'da bibere' usus obtinuit, quod facere non debemus, ne duo verba iungamus, nisi in poemate.

§ 1.320  NUDA GENU nudum genu habens, ut si dicas 'bonus animum'. et est Graeca figura, sed non ea quam diximus fieri per participium praeteriti temporis et casum accusativum; haec enim per nomen fit: quamvis ad unam significationem recurrant. SINUS COLLECTA ut "oculos suffusa".

§ 1.321  AC PRIOR paulo post sequitur 'inquit'. HEUS nunc adverbium vocantis est, alias interiectio dolentis, ut "heus etiam mensas consumimus, inquit Iulus".

§ 1.322  ERRANTEM investigantem, quia venatores cum vestigant quasi videntur errare. SORORUM non tamquam nota sit illis soror, sed ut est in consuetudine.

§ 1.323  SUCCINCTAM instructam, vel ut alii dicunt in cingulo habentem pharetram, ut plerique. MACULOSAE LYNCIS epitheta tribus modis ponuntur, aut laudandi aut demonstrandi aut vituperandi. hic 'maculosae' demonstrandi est. sane Lyncus rex Scythiae fuit, qui missum a Cerere Triptolemum, ut hominibus frumenta monstraret, susceptum hospitio, ut in se gloria tanta migraret, interimere cogitavit. ob quam rem irata Ceres eum convertit in lyncem, feram varii coloris, ut ipse variae mentis extiterat. et erit nominativus haec lynx, ut Pan Tros, quae in genetivo una syllaba crescunt.

§ 1.324  SPUMANTIS id est spumosi, participium loco nominis positum. CURSUM CLAMORE PREMENTEM plerumque duo diversa in unum exitum cadunt, licet contraria significent, ut hoc loco. 'vidistis' enim etiam ad vocem pertinet, quod etiam ex Aeneae responsione colligitur. PREMENTEM insequentem, ut ipse alibi "ingentem clamore premes ad retia cervum".

§ 1.325  ORSUS nunc coepit, alias finiit, ut "sic Iuppiter orsus". sed illic proprie posuit, hic usurpatum est; praeteritum enim est participium.

§ 1.326  AVDITA NEQUE VISA hinc probatur quia superius haec interrogaverat Venus. sane quidam 'audita' ad illud responsum volunt 'clamore prementem'; ut ad 'vidistis si quam' 'neque visa' responderit.

§ 1.327  O QUAM TE quae dea sit dubitat, nam deam esse confidit. ergo hic o dubitativa, alias optativa. "adsis, o Tegeaee, favens".

§ 1.328  VOX HOMINEM SONAT Graeca figura est. O DEA CERTE hic o distinguendum, ut post inferat 'dea certe' confirmans opinionem suam. et conclusio est syllogismi, qui constat ex propositione, adsumptione, conclusione. nam si nec vox nec vultus mortales sunt, restat ut dea sit.

§ 1.329  AN PHOEBI SOROR Diana; nam venatrix est. bene autem suspicatur pro loco et qualitate habitus personaeque. perite autem poeta dicendo 'an Phoebi soror' videtur de nomine Apollinis dubitare. constat enim hunc deum a diversis gentibus vel civitatibus diversis nominibus appellari secundum genera beneficiorum, quae vario divinitatis genere praestare consuevit. cui deo sagittas datas volunt, quia ut vis morbi ita hoc telum sit occultum. hunc tamen deum et ad †uberum custodiam et ad divinationem et ad medicinam et ad res urbanas, quae placidae sunt, et ad bella pertinere longinqua: cui laurum ideo sacratam, quia haec arbor suffimentis purgationibusque adhibeatur, ut ostendatur nullum templum eius nisi purum ingredi debere. cautum enim est, ne sacerdos eius domum ingrediatur, in qua ante quintam diem funus fuerit. quidam tamen 'an' pro sive antique dictum volunt. non nulli coniunctionem mutatam adserunt pro 'aut Phoebi soror aut Nympharum sanguinis una'. alii 'an' coniunctionem disiunctivam volunt, ut Sallustius "perrexere in Hispaniam, an Sardiniam". AN NYMPHARUM SANGUINIS generis.

§ 1.330  SIS FELIX propitia. felix enim dicitur et qui habet felicitatem et qui facit esse felicem, ut in bucolicis "sis bonus o felixque tuis". unde et contra Iuno in septimo dicit "quae potui infelix", id est adversa Troianis. SIS FELIX] hoc est felicitatem praestes vel felix mihi. e contrario "et monstrum infelix" et "infelix vates". LEVES levem facias, ut "levat ipse tridenti". QUAECUMQUE seu Diana, seu nympha.

§ 1.331  QUO SUB CAELO aut sub qua parte caeli, aut secundum Epicureos dixit, qui plures volunt esse caelos, ut Cicero in Hortensio. TANDEM hoc loco vacat 'tandem'. sciendum sane multas particulas ad ornatum pertinere tantummodo, ut puta 'dum' 'gentium' 'locorum' 'terrarum'. aut 'tandem doceas', †quia vix hoc quoque contigit. aut 'tandem' pro expletiva particula est.

§ 1.332  HOMINUMQUE LOCORUMQUE hupermetros versus, unam enim plus habet syllabam: qui quotiens fit, debet sequens versus a vocali incipere, ut hoc loco, item "omnia Mercurio similis, vocemque coloremque et crines flavos"; nisi forte synizesis fiat in fine, id est vocalium collisio, ut est "nec cura peculi". hic enim non est necesse ut sequens versus a vocali incipiat.

§ 1.334  HOSTIA DEXTRA hostiae dicuntur sacrificia quae ab his fiunt qui in hostem pergunt, victimae vero sacrificia quae post victoriam fiunt. sed haec licenter confundit auctoritas.

§ 1.335  EQUIDEM nunc 'ego quidem' significat, alias expletiva particula est. TALI ME DIGNOR HONORE id est sacrificio. et aut vult se probare non numen, sed virginem Tyriam; aut certe quia Paphiae Veneri quae Cypri colitur, ture tantum sacrificatur et floribus; quia ait "ubi templum illi centumque Sabaeo thure calent arae, sertisque recentibus halant". HAVD EQUIDEM T. M. D. H.] ideo non amplectitur sacrificium, ut diutius lateat. DIGNOR dignam me iudico, ut "coniugio Anchisa Veneris dignate superbo", id est digne habite.

§ 1.337  PURPUREO aut pulchro aut russati coloris. SVRAS VINCIRE COTVRNO coturni sunt calciamenta etiam venatoria, crura quoque vincientia, quorum quivis utrique aptus est pedi. ideo et numero usus est singulari.

§ 1.338  PUNICA REGNA VIDES ad illud "'et quo sub caelo tandem'". quidam 'vides' pro visurus es accipiunt; nam quemadmodum in media silva urbem videt et Tyrios? PUNICA REGNA VIDES his attentum facit Aeneam. TYRIOS nihil interest utrum Tyrios an Sidonios dicat. ut diximus enim nomina de vicino mutuantur. AGENORIS URBEM quam fecerunt Agenoridae. Agenor autem, Neptuni et Libyae filius, rex Phoenices fuit, de cuius genere originem Dido ducebat. et sic dictum est, ut "et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris", id est ad Cumas, quas fecerunt hi qui de Chalcide venerant, civitate Euboeae.

§ 1.339  SED FINES LIBYCI ante dicta dubia esse potuerunt, nunc aperte regionem ostendit dicendo Libycos fines. Tyrii enim et alibi esse potuerunt. INTRACTABILE insuperabile, asperum, saevum. SED FINES LIBYCI] amovit suspicionem, ne putaret se in Tyrum venisse.

§ 1.340  DIDO vero nomine Elissa ante dicta est, sed post interitum a Poenis Dido appellata, id est virago Punica lingua, quod cum a suis sociis cogeretur cuicumque de Afris regibus nubere et prioris mariti caritate teneretur, forti se animo et interfecerit et in pyram iecerit, quam se ad expiandos prioris mariti manes extruxisse fingebat.

§ 1.341  GERMANUM FUGIENS hoc loco quasi stupuit Aeneas; de germani enim appellatione fuerat facta maior invidia: unde auditoris aviditati praescribit Venus dicens longam esse iniuriam, id est causam, ab eo quod sequitur id quod praecedit, ut supra "spem vultu simulat". LONGA EST INIVRIA longa narratio iniuriae.

§ 1.342  LONGAE AMBAGES id est circuitus. hoc est ambages narrationis. FASTIGIA summae partes aedificiorum dicuntur, sed modo primordia, quia scit longam esse historiam Carthaginis, ut Sallustius "sed de Carthagine silere melius puto, quam parum dicere".

§ 1.343  HVIC CONIVNX SYCHAEUS ERAT quotiens poeta aspera invenit nomina vel in metro non stantia, aut mutat ea aut de his aliquid mutilat. nam Sychaeus Sicarbas dictus est; Belus, Didonis pater, Mettes; Carthago a cartha, ut lectum est et in historia Poenorum et in Livio. sane Sychaeus Sy brevis est per naturam; sed hoc loco ectasin fecit ea licentia quae est in propriis nominibus. licet enim in quavis proprii nominis parte syllabae mutare naturam: quod et in appellativis evenit, si tamen de propriis originem ducant, ut "Sicanio praetenta sinu", quia venit a Sicano rege Siciliae. DITISSIMUS AGRI veteres addebant cuius rei dives, ut "dives equum".

§ 1.344  MISERAE dativus est, non adverbium.

§ 1.345  CUI PATER INTACTAM DEDERAT argumentum amoris.

§ 1.346  PRIMIS OMINIBUS vel prosperis et secundis auguriis vel primariis, ut aliis verbis repetierit 'cui pater intactam dederat'. OMINIBUS auguriis. et secundum Romanos locutus est, qui nihil nisi captatis faciebant auguriis, et praecipue nuptias. Lucanus "contentique auspice Bruto" (2.371). Iuvenalis "veniet cum signatoribus auspex". TYRI adverbium est.

§ 1.347  SCELERE ANTE ALIOS IMMANIOR OMNES QUOS INTER MEDIOS VENIT FUROR iunge totum: nam aliter non procedit, si segreges 'quos inter medios venit furor', cum ipse dicat, licet simulatas, fuisse tamen amicitias, simul namque sacrificabant: ac si diceret, sceleratior Atreo et Thyeste, vel Eteocle et Polynice. multi 'inmanior' ad furorem, non ad Pygmalionem referunt. ordo autem est 'inter quos medios'.

§ 1.348  ILLE SYCHAEUM hoc loco secundum naturam posuit.

§ 1.349  IMPIUS ANTE ARAS probavit impium, qui ante aras. et singula pronuntianda.

§ 1.350  CLAM quidam ad sororem referri putant. SECVRUS AMORUM GERMANAE aut contemnens, id est neglegens, non curans amores sororis, ut "securi pelagi atque mei", id est contemptores: aut certe securus erat de amore germanae circa maritum nimio, ob quem se post mortem Sychaei interimere posse credebatur; nec enim sequitur, ut occiso Sychaeo ipse statim potiretur auri, nisi etiam Dido periret. 'amores' autem plurali numero ad voluptatem pertinent, ut "securus amorum, qui iuvenum tibi semper erant", singulari etiam ad religionem.

§ 1.351  AEGRAM maestam, anxiam.

§ 1.352  MULTA MALUS SIMULANS VANA SPE LUSIT AMANTEM quia dicebat absentem, quem constabat occisum. atqui legimus "quis fallere possit amantem?" sed hic nimia Pygmalionis ostenditur malitia, quae etiam amantem fefellit. VANA SPE quia dicebat eum reverti. LUSIT decepit.

§ 1.353  IN SOMNIS si ab eo quod est somnium, synizesis est, ut peculi pro peculii; si autem a somno venit, 'in somnis', id est dum somnos caperet. IMAGO to eidolon.

§ 1.355  CRUDELIS ARAS epitheton hoc de causa est, nam arae piae sunt.

§ 1.356  NUDAVIT indicavit: unde contra in sexto habemus "et vulnera dira tegentem", hoc est celantem. quid enim tegeret undique truncatus? RETEXIT ecce hic planius quid sit 'nudavit' ostendit. CAECUMQUE DOMUS SCELUS OMNE RETEXIT utrum ad praeteritum hoc refertur, an ut quibusdam videtur, quod ipsam Didonem parabat occidere? nam ideo et fugam suadere visus est.

§ 1.357  CELERARE FUGAM celeriter abire, ut dicimus 'cursum celero'. SVADET secundum naturam duae sunt syllabae, sed multi trisyllabum putant. quod etiam si inveniatur, solutio dicenda est, quo modo dicimus aena et aena. hoc autem solum huiusce modi verbum in Latino invenitur.

§ 1.358  RECLUDIT ad opinionem somni recludere videtur, ut "aeternumque adytis effert penetralibus ignem".

§ 1.359  THESAUROS hoc nomen 'n' non habet, sicut Atlas, gigas, Thoas, Abas, Pallas, licet in obliquis casibus inveniatur; sicut nec formosus, quia derivatum est a forma, ut a specie speciosus, ab odio odiosus, a genere generosus, ab scelere scelerosus. IGNOTUM ARGENTI PONDUS ET AVRI aut quod ignorabat Dido, aut certe ad magnitudinem pertinet, id est tantum quantum nullus umquam novit.

§ 1.360  HIS COMMOTA supra dictis omnibus.

§ 1.361  QUIBUS AUT ODIUM CRVDELE TYRANNI AUT METUS ACER ERAT oderant laesi, metuebant laedendi, hoc est qui timebant, ne laederentur: unde est illud in quarto "et quos Sidonia vix urbe revelli", quia non voluntate, sed aut odio aut timore convenerant. ODIUM CRUDELE TYRANNI id est crudelis tyranni, et figura est; nam in tyrannum odium iustum est.

§ 1.362  NAVES QUAE FORTE PARATAE id est erant.

§ 1.363  PYGMALIONIS OPES quas Pygmalion iam suas putabat: unde est in quarto "ulta virum". quae enim avaro maior poena, quam pecuniam propter quam deliquerat perdere? remove hoc, et falsum est "ulta virum". sciendum autem quod clam tangit historiam. moris enim erat, ut de pecunia publica Phoenices misso a rege auro de peregrinis frumenta conveherent. Dido autem a Pygmalione ad hunc usum paratas naves abstulerat: quam cum fugientem a fratre missi sequerentur, aurum illa praecipitavit in mare, qua re visa sequentes reversi sunt. licet et alio ordine historia ista narratur. DUX FEMINA FACTI pronuntiandum quasi mirum.

§ 1.365  DEVENERE LOCOS 'ad' minus est. SURGENTEM erigentem se, ut "surgentem in cornua cervum".

§ 1.366  NOVAE CARTHAGINIS Carthago enim est lingua Poenorum nova civitas, ut docet Livius.

§ 1.367  MERCATIQUE SOLUM, FACTI DE NOMINE BYRSAM adpulsa ad Libyam Dido cum ab Hiarba pelleretur, petit callide, ut emeret tantum terrae, quantum posset corium bovis tenere. itaque corium in fila propemodum sectum tetendit occupavitque stadia viginti duo: quam rem leviter tangit Vergilius dicendo 'facti de nomine Byrsam' et non 'tegere', sed 'circumdare'. FACTI DE NOMINE id est de causae qualitate, quia byrsa Graece corium dicitur. dicendo ergo 'circumdare', ostendit corrigiam de corio factam.

§ 1.368  TERGO pro tergore.

§ 1.369  SED VOS QUI TANDEM?? vacat hoc loco 'tandem', vel ut aliis videtur expletiva coniunctio, ut "et quo sub caelo tandem", ubi 'tandem' pro tamen accipiunt. et est naturalis interrogatio qui estis? unde estis? quo itis? sic ipse in octavo licet mutato ordine "quo tenditis, inquit? qui genus? unde domo?"

§ 1.371  IMOQUE TRAHENS A PECTORE VOCEM deest 'dixit'. et quotiens longe respondet, parenthesis est; quotiens nusquam, ellipsis dicitur, ut hoc loco.

§ 1.372  O DEA perseverat in opinione sua, ita tamen, ut et illius orationi aliquando concedat: nam paulo post ait 'si vestras forte per aures Troiae nomen iit'. aut certe illud est, quia superius dixerat 'an nympharum sanguinis una', quae non omnia sciunt; AB ORIGINE a raptu Helenae. PERGAM perseverem, hoc est universa dicam.

§ 1.373  ANNALES inter historiam et annales hoc interest: historia est eorum temporum quae vel vidimus vel videre potuimus, dicta apo tou historein, id est videre; annales vero sunt eorum temporum, quae aetas nostra non novit: unde Livius ex annalibus et historia constat. haec tamen confunduntur licenter, ut hoc loco pro historia inquit 'annales'. ita autem annales conficiebantur: tabulam dealbatam quotannis pontifex maximus habuit, in qua praescriptis consulum nominibus et aliorum magistratuum digna memoratu notare consueverat domi militiaeque terra marique gesta per singulos dies. cuius diligentiae annuos commentarios in octoginta libros veteres retulerunt, eosque a pontificibus maximis a quibus fiebant annales maximos appellarunt: unde quidam ideo dictum ab Aenea 'annales' aiunt, quod et ipse religiosus sit et a poeta tum pontifex inducatur.

§ 1.374  CLAVSO more poetico, qui dicunt caelum per noctem claudi, aperiri per diem: unde est "porta tonat caeli" et "considunt tectis bipatentibus". COMPONET finiet, ut "oblato gaudens componi foedere bellum" et "non nostrum inter vos tantas conponere lites". alibi pro disponere, ut "nec conponere opes norant", alibi pro coniungere, ut "conponens manibusque manus", alibi pro conparare, ut "sic parvis conponere magna solebam", alibi pro fundare, ut "nunc placida conpostus". VESPER proprie stella est, cum autem 'vesperi' dicimus, adverbium temporis est. et sciendum quia omnia nomina, quae de Graecis in os exeuntibus ad nos transeunt, apud nos aut in us tantum exeunt, ut DELOC Delus, aut in er, ut agros ager, aut in utrumque, ut Euandros Euandrus Euander

§ 1.375  TROIA ANTIQUA nobili, venerabili, more suo: alibi "terra antiqua", id est nobilis; nec enim esse poterat nova. item "templa dei saxo venerabar structa vetusto". aut certe cara, et hoc ideo, quia dixit 'quibus aut venistis ab oris'. SI VESTRAS FORTE PER AVRES cum apud deam sciat se loqui, cur ait 'si vestras per aures'? et 'forte' hic aliqua ratione.

§ 1.377  FORTE SVA casu suo, id est quo solet. 'forte' autem nomen est a nominativo fors, ut Terentius "fors fuat pol". ipse alibi "quoniam fors omnia versat". LIBYCIS iam scit; audivit enim 'sed fines Libyci'. APPULIT ORIS figura supra dicta.

§ 1.378  SUM PIUS AENEAS non est hoc loco arrogantia, sed indicium. nam scientibus aliquid de se dicere arrogantia est, ignotis indicium. aut certe heroum secutus est morem, quibus quam mentiri turpe fuerat, tam vera reticere. denique Ulixes in Homero ait suam famam ad caelum usque venisse: unde et iste 'fama super aethera notus'. aut certe vetuste pietatem pro religione posuit. Sallustius in Catilina "verum illi delubra deum pietate, domus suas gloria decorabant". Plautus in Pseudolo "non potest pietati obsisti huic ututi res sunt ceterae, deos quidem, quos maxime est aequum metuere, eos minimi facit" (Ps. 268-269). sane 'pius' potest esse et purus et innocens et omni carens scelere. piare enim antiqui purgare dicebant; inde etiam piamina, quibus expurgant homines, et qui purgati non sunt impii. RAPTOS QUI EX HOSTE PENATES hoc est sum pius. EX HOSTE PENATES optima locutio est, plusque significat de pluralitate ad singularitatem transire, ut 'venor multis canibus' et 'multa cane'. ut Horatius "aut trudit acres hinc et hinc multa cane apros in obstantes plagas". sane de diis penatibus licet varias opiniones secutus sit Vergilius, omnes tamen diversis locis complexus est: nam alii, ut Nigidius et Labeo, deos penates Aeneae Neptunum et Apollinem tradunt, quorum mentio fit "taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo". Varro deos penates quaedam sigilla lignea vel marmorea ab Aenea in Italiam dicit advecta, cuius rei ita Vergilius meminit "effigies sacrae divum Phrygiique penates, quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis extuleram". idem Varro hos deos Dardanum ex Samothraca in Phrygiam, de Phrygia Aeneam in Italiam memorat portavisse. alii autem, ut Cassius Hemina, dicunt deos penates ex Samothraca appellatos theous megalous, theous dunatous, theous khrestous. quorum diversis locis ita meminit "natoque penatibus et magnis dis", hoc est theous megalous, et iterum "Iunonis magnae primum. dominamque potentem" tous dunatous, et "bona Iuno" tous khrestous. ecce ergo diversis locis omnia tria conplexus, quae omnia locis suis dicentur.

§ 1.380  ITALIAM QUAERO hoc loco distinguendum est; nam si iunxeris 'patriam', non procedit. patria enim, id est civitas, in provincia esse potest, non tamen ut ipsa provincia patria sit: licet in Sallustio lectum sit "Hispaniam sibi antiquam patriam esse"; sed illic ad laudem pertinet, non ad veritatem. tria ergo dicit: provinciam quaero, hoc est 'Italiam'; 'patriam', hoc est Corythum, Tusciae civitatem, unde Dardanus fuit; 'genus ab Iove' ideo, quia ex Electra et Iove Dardanus Iasiusque nati sunt, Dardanus autem auctor est Troiae. et bene ad tria interrogata respondet, qui esset, unde venisset, quo tenderet. alibi de ipsa Italia Aeneas "hic domus, haec patria est". melius sic distinguitur 'Italiam quaero patriam et genus ab Iove summo': ut mihi sit Italia patria, Iovis genus efficit, propter Dardanum scilicet.

§ 1.381  PHRYGIUM AEQUOR id est Hellespontum. CONSCENDI bene 'conscendi' secundum physicos, qui dicunt terram inferiorem esse, quia omne quod continetur supra illud est quod continet: unde est "humilemque videmus Italiam".

§ 1.382  MATRE DEA MONSTRANTE VIAM hoc loco per transitum tangit historiam, quam per legem artis poeticae aperte non potest ponere. nam Varro in secundo divinarum dicit "ex quo de Troia est egressus Aeneas, Veneris eum per diem cotidie stellam vidisse, donec ad agrum Laurentem veniret, in quo eam non vidit ulterius: qua re terras cognovit esse fatales": unde Vergilius hoc loco 'matre dea monstrante viam' et "eripe, nate, fugam", item "nusquam abero" et "descendo ac ducente deo" et "iamque iugis summae surgebat lucifer Idae". quam stellam Veneris esse ipse Vergilius ostendit "qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda, quem Venus ante alios astrorum diligit ignes". quod autem diximus eum poetica arte prohiberi, ne aperte ponat historiam, certum est. Lucanus namque ideo in numero poetarum esse non meruit, quia videtur historiam composuisse, non poema. DATA FATA SECUTUS scilicet a Iove.

§ 1.383  CONUVLSAE UNDIS EVROQUE SUPERSUNT aut 'convulsae undis Euroque', aut 'supersunt undis Euroque'. 'convulsae' autem ideo, quia habes supra "laxis laterum compagibus".

§ 1.384  IGNOTUS deest 'quasi'; nam contrarium est quod dixit 'fama super aethera notus'. facit autem hoc frequenter Vergilius, ut hanc particulam subtrahat, ut "at medias inter caedes exultat Amazon", quasi Amazon; nam Vulsca fuit. PERAGRO per habet accentum; nam 'a' longa quidem est, sed non solida positione; muta enim et liquida quotiens ponuntur metrum iuvant, non accentum.

§ 1.385  EVROPA ATQUE ASIA PULSUS aut orbem in tres partes divisit et absolutum est, quia in Africa positus, quae orbis pars tertia est: aut si Europam tantum et Asiam intellegimus, ut Africa in Europa sit, invidiose locutus est, ut supra Venus "cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis", quasi cum indignatione dicat, per Troiam Asia careo, per Italiam Europa. denique non passa Venus eius interrupit querelas. sane Europa Agenoris filia, a qua pars orbis nominata est.

§ 1.386  DOLORE EST aut narrantis Aeneae, aut certe suo dolore; aequum enim est malis filii etiam ipsam moveri.

§ 1.387  QUISQUIS ES pleraque per concessionem sic tradit poeta, ut augmentum faciat. sicut hoc loco audiverat Venus 'sum pius Aeneas, fama super aethera notus' et cetera, dicit tamen 'quisquis es', hoc est, etiamsi haec in te non sint, hinc tamen constat esse felicem, quod venisti Carthaginem. item in secundo "quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios", hoc est, qualibet ratione contra nos bella susceperis. HAVD CREDO INVISUS CAELESTIBUS litotes figura per contrarium significans, id est credo te esse carissimum superis: ut alibi "munera nec sperno", supra "mihi iussa capessere fas est". 'caelestibus' autem secundum Pythagoram et praecipue Platonem dixit, qui confirmant vivos esse superis caros, mortuos vero inferis. unde et Vergilius de Pallante "et nil iam caelestibus ullis debentem", item contra "vos o mihi manes este boni, quoniam superis aversa voluntas".

§ 1.388  AVRAS VITALES CARPIS quibus vivimus. nihil est enim aliud vita, quam reciprocus spiritus: unde et Iuppiter, quo constant omnia, Zeus vocatur apo tes zoes, id est vita. CARPIS accipis modo, ut "et placidam carpebant membra quietem". TYRIAM Carthaginem a colonis. ADVENERIS URBEM hysterologia ut supra, hoc est ad urbem veneris. PERGE MODO tantummodo: hoc est, haec tibi sola sit cura, nam liberatae sunt naves.

§ 1.389  PERFER imperativus modus est, ut "fer cineres Amarylli foras".

§ 1.390  REDUCES proprie 'reduces' dicuntur qui pericula evadunt: sic infra "ut reduces illi ludunt", scilicet post periculum inlatum ab aquila.

§ 1.391  VERSIS AQUILONIBUS aut speciem pro genere posuit, hoc est mutatis ventis, aut quia, postquam ad Africam iter verterunt, adversus ante Aquilo coepit esse prosperrimus.

§ 1.392  NI FRUSTRA AVGURIUM VANI DOCVERE PARENTES hoc ad confirmandum errorem Aeneae dixit, ne divinando dea esse crederetur. et est argumentum ad fallaciam, ne intellegat deam. quod autem dicit 'vani parentes', aut hypallage est, id est vanum augurium, ut "dare classibus austros" et "ibant obscuri sola sub nocte" pro ipsi soli per obscuram noctem; aut certe 'vani parentes' qui res falsas et inanes docent. et per hoc decipere plerumque ostendit auguria. multi volunt ad nimium hoc amorem parentum referri, qui teneritudine affectus etiam superflua liberos docent. quidam 'vani' mendaces tradunt. Sallustius in Iugurtha "nam ego quidem vellem et haec quae scribo et illa quae antea in senatu questus sum vana forent potius, quam miseria mea fidem verbis faceret". Terentius in Phormione ubi adulescens lenonem mendacii arguit "non te pudet vanitatis?"

§ 1.393  BIS SENOS CYCNOS cycnos navibus comparat, aquilam tempestati. in auguriis autem considerandae sunt non solum aves, sed etiam volatus, ut in praepetibus, et cantus, ut in oscinibus, quia nec omnes nec omnibus dant auguria: ut columbae non nisi regibus dant, quia numquam singulae volant, sicut rex numquam solus incedit; unde in sexto "maternas agnovit aves" per transitum ostendit regis augurium. item cycni nullis dant nisi nautis, sicut lectum est in ornithogonia, "cycnus in auguriis nautis gratissimus ales: hunc optant semper, quia numquam mergitur undis". cycnos tamen habere divinationem etiam Cicero in Tusculanis libro primo docet "ut cycni, qui non sine causa Apollini dicati sunt, sed quod ab eo divinationem habere videantur". LAETANTES post periculum. AGMINE volatu, impetu. agmen autem apud Vergilium est cuiuslibet rei impetus, ut "illi agmine certo" [1.et "vocat agmina saeva sororum" ].

§ 1.394  AETHERIA aether altior est aere, vicinus caelo, apo tou aithein, id est ardere. IOVIS ALES aquila, quae in tutela Iovis est, quia dicitur dimicanti ei contra Gigantes fulmina ministrasse: quod ideo fingitur, quia per naturam nimii est caloris, adeo ut etiam ova quibus supersidet possit coquere, nisi admoveat gagaten lapidem frigidissimum, ut testatur Lucanus "feta tepefacta sub alite saxa" (6.676). aut quia nec aquila nec laurus dicitur fulminari, ideo Iovis ales aquila, Iovis coronam lauream accepimus, et qui triumphant lauro coronantur. sane alites proprie dicuntur aves, quae volatu auspicia faciunt, buteo sanqualis inmussulus aquila vulturius. sane de aquila est et alia fabula. apud Graecos legitur, puerum quendam terra editum admodum pulchrum membris omnibus fuisse, qui Aetos sit vocatus. hic cum Iuppiter propter patrem Saturnum, qui suos filios devorabat, in Creta insula in Idaeo antro nutriretur, primus in obsequium Iovis se dedit, post vero cum adolevisset Iuppiter et patrem regno pepulisset, Iuno permota forma pueri velut paelicatus dolore eum in avem vertit, quae ab ipso aetos dicitur Graece, a nobis aquila propter aquilum colorem, qui ater est. quam semper Iuppiter sibi inhaerere praecipit et fulmina gestare: per hanc etiam Ganymedes cum amaretur a Iove dicitur raptus, quos Iuppiter inter sidera collocavit. et quia aquilae haec est natura, ut solem recto lumine spectet, signum quoque aquilae, quod in caelo est, orientem semper solem videtur adtendere. alii dicunt ab hac avi Iovem raptum et ad latebras Cretenses perlatum, cum a Saturno ubique quaereretur. ipsam etiam Iovi, cum adversus Titanas bellum gereret, obvolasse in augurium ac statim victoriam consecutam, et ideo inter sidera collocatam.

§ 1.395  ORDINE LONGO non nulli pro serie dictum accipiunt, nam et 'coetu cinxere polum' videtur ad ordinem rettulisse: quamvis quidam quaerant, quomodo 'ordine', cum mox 'coetu' dicat.

§ 1.396  CAPERE eligere, ut "ante locum capies oculis". DESPECTARE id est electas iam intentius despicere.

§ 1.397  STRIDENTIBUS ALIS signum augurii est.

§ 1.398  COETU dicit Plinius Secundus in naturali historia, omnes aves colli longioris aut recto ordine volare, ut pondus capitis praecedentis cauda sustentet: unde et prima plerumque deficiens relicto loco incipit esse postrema: aut in coetu se omnes invicem sustinere; neque enim huiusmodi aves semel ad inferiora descendunt, sed paulatim per reflexos in gyrum volatus. hoc autem volatu imitantur litteras quasdam: unde et Lucanus "et turbata perit dispersis littera pennis" (5.716). CANTUSQUE DEDERE adlusit ad nautas. multi tamen adserunt cycnos inter augurales aves non inveniri neque auguralibus commentariis eorum nomen inlatum, sed in libris reconditis lectum esse, posse quamlibet avem auspicium adtestari, maxime quia non poscatur. hoc enim interest inter augurium et auspicium, quod augurium et petitur et certis avibus ostenditur, auspicium qualibet avi demonstratur et non petitur: quod ipsum tamen species augurii est. sed Vergilius amat secretiora dicere; nam totum morem augurum exsecutus est proprietate verborum. alites enim ostendit cum ait 'stridentibus alis', oscines vero cum dicit 'et coetu cinxere polum cantusque dedere'. hoc idem et de columbis fecit; nam et haec inter augurales aves dicuntur non inveniri, et tamen ex his augurium et postulari facit et ostendi: "este duces o, si qua via est, cursumque per auras dirigite in lucos" et cetera.

§ 1.399  PUPPESQUE TUAE PUBESQUE TUORUM tropus synecdoche: a parte totum significat, ut Terentius "o lepidum caput", id est lepidus homo. 'pubes' autem flos iuventutis.

§ 1.400  OSTIA proprie ostia dicuntur exitus fluminum, sed modo abusus est, quia plerumque ostia ipsa pro portu sunt.

§ 1.401  PERGE MODO exhortatio ad facilitatem rei. DUCIT VIA pro 'haec via': et videtur demonstrare.

§ 1.402  AVERTENS 'se' subaudis, hoc est cum averteretur, ut "tum prora avertit". ROSEA pulchra.

§ 1.403  AMBROSIAEQUE COMAE aut unguento deorum oblitae, hoc est ambrosia, aut certe abusive dixit 'divinae comae'. AMBROSIAEQUE COMAE DIVINUM VERTICE ODOREM] est hypallage, ut sit divinae comae ambrosiae odorem spiravere.

§ 1.404  SPIRAVERE exhalaverunt. VESTIS DEFLUXIT quia dixit supra "sinus collecta fluentes".

§ 1.405  VERA bene 'vera' de qua ante dubitabatur. INCESSU hoc verbum apud Vergilium saepe pro honore ponitur, ut "ast ego quae divum incedo regina" et mox "forma pulcherrima Dido incessit". MATREM AGNOVIT nunc matrem agnoscit; nam deam esse iam superius dixerat.

§ 1.406  FUGIENTEM celeriter abscedentem, ut alibi "ad terram fugit". VOCE pro oratione.

§ 1.407  QUID NATUM TOTIENS saepe. et aut kata to siopomenon intellegimus saepe eum esse delusum; aut certe secundum ipsum Vergilium, qui ait in secundo "cum mihi se non ante oculis tam clara videndam obtulit". multi tamen volunt in hoc ipso loco saepe eum esse deceptum, ut in habitu, in interrogatione, in responsione, in auguriis. vel 'totiens crudelis', quotiens fallis aut dissimulas. TU QUOQUE sicut Iuno ceterique dii, qui Troianis inimici sunt; quos et in secundo libro ostendit, ubi ait "inimicaque Troiae numina magna deum". FALSIS LUDIS IMAGINIBUS] ideo quia virginem, quia venatricem, quia Tyriam se dixerat.

§ 1.408  CUR DEXTRAE IVNGERE DEXTRAM maiorum enim haec fuerat salutatio, cuius rei aition, id est causam Varro, Callimachum secutus, exposuit, adserens "omnem eorum honorem dexterarum constitisse virtute". ob quam rem hac se venerabantur corporis parte.

§ 1.409  VERAS AVDIRE ET REDDERE VOCES?? sunt multae reciprocae elocutiones, ut hoc loco; sunt multae unius partis utrique sufficientes, ut 'tenemur amicitiis', ridiculum enim est si addas 'mutuis', cum amicitiae utrumque significent, sicut Fronto testatur. item sunt elocutiones, quarum una pars plena est: quae si convertantur, habent aliquid superfluum. in Sallustio "in tugurio mulieris ancillae": bene addidit 'ancillae'. at si dicas 'in tugurio ancillae mulieris', erit superfluum 'mulieris'; ancilla enim et condicionem ostendit et sexum. item "res erat praetoribus nota solis". hoc suffecerat. male ergo addidit "ignorabatur a ceteris". quod si convertas, nihil esse superfluum invenitur.

§ 1.410  TALIBUS INCUSAT incusare proprie est superiorem arguere, ut in Terentio pater ad filium "quid me incusas Clitipho?" accusare vero vel parem vel inferiorem, ut in eodem ad maritum uxor "me miseram, quae nunc quam ob causam accuser nescio". et hoc proprietatis est, licet usus male ista corrumpat. sciendum tamen est Terentium propter solam proprietatem omnibus comicis esse praepositum, quibus est quantum ad cetera spectat inferior.

§ 1.411  AT VENUS ordo est 'at Venus dea'. OBSCVRO AERE nebula, cuius definitio est.

§ 1.412  CIRCUM DEA FUDIT figura est tmesis, quae fit cum secto uno sermone aliquid interponimus, ut alibi "septem subiecta trioni". sed hoc tolerabile est in sermone conposito, ceterum in simplici nimis est asperum; quod tamen faciebat antiquitas, ut "saxo cere comminuit brum".

§ 1.413  CERNERE NE QUIS EOS causa cur fecerit. ex hoc enim pendent cetera quae sequuntur.

§ 1.414  MOLIRI hic pro struere posuit et per hoc facere, ut infra "molirique arcem". AUT VENIENDI POSCERE CAVSAS scilicet ne saepe narrando crebrum patiatur dolorem. unde melius ad Aeneam refertur "medio sic interfata dolore est". 'poscere' autem nunc inquirere, alias petere. et praeponitur magis accusativo casui, dicimus enim posco magistrum lectionem, non a magistro posco.

§ 1.415  IPSA PAPHUM civitatem Cypri. et non sine ratione est quod in decimo libro plura sibi loca grata vel sacrata commemoret, hic ad Paphum solam abisse dicatur, quia Varro et plures referunt in hoc tantum templo Veneris quibusvis maximis in circuitu pluviis numquam inpluere. SUBLIMIS divino incessu. SUBLIMIS] id est sublimiter, nomen pro adverbio.

§ 1.416  LAETA ecce proprium Veneris epitheton. vel 'laeta', quia tectum nebula filium in tuto habebat, vel quod insulam suam repetat; vel ideo Paphum revisit laeta, quia serenis laeta congruunt, et necesse est ut laeta sit Venus ubi semper serenum est, quippe ubi pluere numquam dicatur. SABAEO Arabico. Arabiae autem tres sunt, inferior petrodes eudemon, in qua populi sunt Sabaei, apud quos nascitur tus. dicti autem Sabaei apo tou sebein, id est venerari, quod deos per ipsorum tura veneramur.

§ 1.417  TURE CALENT ARAE SERTISQUE RECENTIBUS HALANT ecce unde supra dixit "haud equidem tali me dignor honore", quia Aeneas hostias obtulerat, quarum hic mentio non fit. quod autem 'recentibus' dixit laus loci est, qui semper flore vestitur, ut omni tempore Veneri flores praesto esse videantur. SERTIS sertum et serta cum nihil adicitur dicimus, ut hoc loco: item alibi expressius "serta procul, tantum capiti delapsa, iacebant". si autem sertos dixero, addo flores, si sertas, addo coronas, ut Lucanus "accipiunt sertas nardo florente coronas" (10.164). et hoc in multis nominibus observandum est, ut genus ex adiectione formetur: qua detracta in neutrum cedat necesse est, ut piscinalis locus, piscinalis cella, piscinale; sagmarius mulus, sagmaria mula, sagmarium. HALANT pro olent.

§ 1.418  CORRIPVERE VIAM deest 'at illi'. CORRIPVERE VIAM officium eundi celeriter arripuerunt; nec enim via corripitur.

§ 1.419  QUI PLURIMUS ex maxima parte urbi inminens. QUI PLURIMUS id est longus, ut ipse alio loco "cui plurima cervix", item "cum se nux plurima", id est amygdala; longa namque est.

§ 1.420  ASPECTAT] est ornatus cum animantur apsukha. ASPECTAT rei insensibili dat sensum. unde est illud in quarto de Atlante. item Sallustius "Lyciae Pisidiaeque agros despectantem". ARCES civitates, a parte totum.

§ 1.421  MIRATUR MOLEM AENEAS hoc ad ipsum refertur, MAGALIA QUONDAM hoc ad poetam; nec enim hoc novit Aeneas. 'magalia' vero antistoechon est; nam debuit magaria dicere, quia magar, non magal Poenorum lingua villam significat. Cato originum quarto "magalia aedificia quasi cohortes rotundas" dicit. alii magalia casas Poenorum pastorales dicunt. †de his Sallustius "quae mapalia" sunt circumiecta civitati suburbana aedificia magalia. †et alii Cassius Hemina †docet ita "Sinuessae magalia addenda murumque circum ea".

§ 1.422  MIRATUR PORTAS STREPITUMQUE E. S. V. quidam hoc 'portas et vias magalia quondam miratur' non simpliciter dictum volunt, quoniam prudentes Etruscae disciplinae aiunt apud conditores Etruscarum urbium non putatas iustas urbes, in quibus non tres portae essent dedicatae et tot viae et tot templa, Iovis Iunonis Minervae. bene ergo miratur Aeneas, ubi fuerant magalia illic esse legitimam civitatem; nam et portas et vias videbat et mox templum Iunoni ingens. STRATA VIARUM primi enim Poeni vias lapidibus stravisse dicuntur.

§ 1.423  ARDENTES multi 'festinantes', ut "iuvenum manus emicat ardens" et "ardet abire fuga" et "Laocoon ardens"; sic enim dicit quotiens properantes vult ostendere: alii ardentes 'ingeniosi' accipiunt; nam per contrarium segnem, id est sine igni, ingenio carentem dicimus: unde et a Graeco venit catus, id est ingeniosus apo tou kaiesthai. DUCERE MUROS exaedificare. DUCERE MUROS] hoc est construendo in longitudinem producere; proprie enim cum aedificantur muri duci dicuntur. Sallustius historiarum II. "murum ab angulo dexteri lateris ad paludem haud procul remotam duxit".

§ 1.424  MOLIRIQUE ARCEM molibus factis extollere. MOLIRI] est extruere, huic contrarium demoliri. ET MANIBUS SUBVOLVERE SAXA cur manibus? an quia adhuc machinae non erant? an ad construentium festinationem referre voluit?

§ 1.425  OPTARE eligere, ut "tuus o regina quid optes". et "optavitque locum regno". TECTO ad tectum nota figura. SULCO fossa: civitas enim, non domus circumdatur sulco: ut alibi "ausim vel tenui vitem committere sulco". SULCO fossa fundamentorum.

§ 1.426  LEGUNT eligunt. IVRA] id est loca ubi iura dicantur aut magistratus creentur. et bene post conditam civitatem addidit 'iura' et 'magistratus' 'sanctumque senatum'. legitur apud quosdam, Brutum eos qui se in eiciendis regibus iuvissent legisse in consilium, eumque ordinem senatum appellatum, quod una sensissent, quod patricii essent, patres conscriptos. alii patres a plebe in consilium senatus separatos tradunt, alii conscriptos qui post a Servio Tullio e plebe electi sunt. alii senatum a senectute hominum, †quibi allecti erant, dictum volunt, qui apud Graecos gerousia appellatur. 'sanctum' autem ideo quia senatus sanctissimus ordo dicitur.

§ 1.427  PORTUS EFFODIUNT id est Cothona faciunt. PORTUS EFFODIUNT ut portus scilicet faciant. et vere ait, nam Carthaginienses Cothone fossa utuntur, non naturali portu. ALTA THEATRI FUNDAMENTA hinc futura magnitudo cognoscitur, quod 'alta fundamenta' ait. bene autem post res publicas privatasque necessarias mentionem fecit theatri; aut quia ita Graecis urbs conditur, qui saepe spectaculis gaudent, aut, ut apud quosdam fuit, in honorem musicae scientiae.

§ 1.428  COLUMNAS figurate 'columnas' 'decora' ait; diversis enim significationibus idem dixit. et ab eo quod est hoc decus corripitur decoris.

§ 1.430  QUALIS APES] ordo est 'qualis labor'. QUALIS APES tertiae declinationis genetivus pluralis et in 'ium' et in 'um' exit, sed tunc pro nostro arbitrio cum nominativus singularis 'ns' fuerit terminatus, ut amans et amantum et amantium dicimus. cum autem nominativus singularis 'r' fuerit terminatus, tantum in 'um' exit, ut pater patrum, murmur murmurum. reliqua vero nomina auctoritate firmamus, ut apis vel apum, vel apium. sane fabula de apibus talis est. apud Isthmon anus quaedam nomine Melissa fuit. hanc Ceres sacrorum suorum cum secreta docuisset, interminata est, ne cui ea quae didicisset aperiret; sed cum ad eam mulieres accessissent, ut ab ea primo blandimentis post precibus et praemiis elicerent, ut sibi a Cerere commissa patefaceret, atque in silentio perduraret, ab eisdem iratis mulieribus discerpta est. quam rem Ceres inmissa tam supra dictis feminis quam populo eius regionis pestilentia ulta est; de corpore vero Melissae apes nasci fecit. Latine autem melissa apis dicitur. AESTATE NOVA incipiente, ut "vere novo". et bene 'nova', quia est et adulta et praeceps secundum Sallustium. FLOREA pro florida, ut "nemora inter frondea turbam". aut florentia, nec enim de flore erant facta: floream coronam dicimus. RURA Graece aroura dicuntur. aphaeresis ergo sermonem fecit Latinum.

§ 1.431  EXERCET fatigat, ut "nate Iliacis exercite fatis". hoc autem participium ab exercitu, id est militum multitudine, declinatione discernimus; nam nomen quartae declinationis est, participium secundae, ut visus, huius visi vel visus; passus, huius passi vel passus; auditus, huius auditi vel auditus. EXERCET] fatigat et subiecit, quibus rebus exercitae fatigentur. SUB SOLE in sole, ut "namque sub ingenti lustrat dum singula templo", vel quamdiu sol est. GENTIS FETUS ad laudem apum hoc pertinet. et bene 'gentis fetus', quia non singulae de singulis nascuntur, sed omnes ex omnibus, quod in quarto georgicorum melius intellegitur.

§ 1.432  ADULTOS EDUCUNT producunt, quia adhuc adolescunt, ut adulti fiant, non adoleverint, ut adultos dicimus minores: et hoc sic dixit, ut "inbellem avertis Romanis arcibus Indum". LIQUENTIA defaecata, sine sordibus, ut "nec tantum dulcia, quantum et liquida", id est pura: nam pura mella constat esse meliora.

§ 1.433  STIPANT densent. translatio a navibus, in quibus stipula interponitur vasis, quam stipam dicunt. DISTENDUNT implent, ut "denso distendere pingui". NECTARE melle: abusus est propter suavitatis similitudinem. CELLAS et hic abusus est, ut favorum cavernas vel alvearia cellas vocaret, ut alibi thesauros. traxit autem a reponendi similitudine, vel a celando, unde cellam appellaverunt. AGMINE nunc impetu.

§ 1.435  IGNAVUM inutile, non aptum industriae; nam industrios navos dicimus. FUCOS secundum Plinium apum multa sunt genera. proprie tamen apes vocantur ortae de bubus, fuci de equis, crabrones de mulis, vespae de asinis. fucus autem est secundum Aemilium Macrum "maior ape, crabrone minor". PECUS dicimus omne quod humana lingua et effigie caret, id est a pascendo. unde Horatius "omne cum Proteus pecus egit altos visere montes". Plautus "clurinum pecus" (Truc. 268) simiam dixit. PRAESEPIBUS alveariis. et est translatio, quae fit quotiens vel deest verborum proprietas, vel vitatur iteratio.

§ 1.436  FERVET concelebratur, ut contra 'friget' cessat dicimus, ut Terentius "nimirum hic homines frigent". REDOLENT quidam olere res vel malas vel bonas, redolere tantum bonas tradunt. FRAGRANTIA quotiens incendium significatur, quod flatu alitur, per 'l' dicimus, quotiens odor, qui fracta specie maior est, per 'r' dicimus. sciendum sane nihil in hac vacare conparatione. nam Poenorum operi apum labor, custodiae litorum adversum alienigenas fucorum conparatur expulsio.

§ 1.437  O FORTUNATI QUORUM IAM MOENIA SURGUNT bene 'fortunati', quia iam faciunt quod ipse desiderat. O FORTUNATI expressit Aeneae desiderium. QUORUM IAM MOENIA SURGUNT laus vel ab ipsa re sumitur quae laudatur.

§ 1.438  FASTIGIA nunc operis summitates, alibi ima significat, ut "forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras". SUSPICIT miratur, ut e contrario 'despicit' contemnit significat.

§ 1.439  MIRABILE DICTU ob hoc quod sequitur, quia mixtus cunctis latebat. potest tamen hoc et superiori et inferiori sensui addi.

§ 1.440  PER MEDIOS figura est; nam planum fuerat 'mediis se infert'. MISCETQUE deest 'se'. NEQUE CERNITUR VLLI neque ab ullo cernitur; et est Graecum oudeni horomenos, ut "scriberis Vario", id est scribet te Varius.

§ 1.441  LUCUS ubicumque Vergilius lucum ponit, sequitur etiam consecratio, ut "luco tum forte parentis Pilumni Turnus sacrata valle sedebat". unde et in sexto "nulli certa domus, lucis habitamus opacis"; dicuntur enim heroum animae lucos tenere. et mox sequitur 'hic templum Iunoni ingens'. 'lucus' autem dicitur quod non luceat, non quod sint ibi lumina causa religionis, ut quidam volunt. IN URBE FUIT MEDIA nunc iam in media. LAETISSIMUS UMBRA aut septimus est, aut secundum Probum genetivus, ut sit 'laetissimus umbrae', sicut Sallustius "frugum pabulique laetus ager".

§ 1.442  QUO PRIMUM hoc est, simulac venerunt; nec enim secundo ad Africam ventum est. ordo est 'quo primum loco'.

§ 1.443  EFFODERE LOCO SIGNUM historia hoc habet, quam more suo Vergilius per transitum tangit. Dido fratrem fugiens cum transiret per quandam insulam Iunonis, illic accepit oraculum et sacerdotem eius secum abstulit, cum ei parum crederet promittenti Carthaginis sedes. quo cum venissent, sacerdos elegit locum faciendae urbi, quo effosso inventum est caput bovis. quod cum displicuisset, quia bos semper subiugatus est, alio loco effosso caput equi inventum placuit, quia hoc animal licet subiugetur, bellicosum tamen est et vincit et plerumque concordat, ut ipse plenissime in illo loco "bello armantur equi, bellum haec armenta minantur. sed tamen idem olim curru succedere sueti quadrupedes et frena iugo concordia ferre: spes est pacis ait". illic ergo Iunoni templa fecerunt. unde et bellicosa est Carthago per equi omen, et fertilis per bovis. sane fodere est tantum sollicitare terram, effodere hoc ipsum faciendo aliquid eruere vel invenire: cui contrarium est infodere. ordo autem est 'lucus in urbe fuit media laetissimus umbra, quo loco iactati Poeni undis et turbine effodere caput acris equi, quod regia Iuno signum monstraverat'. REGIA regina.

§ 1.444  QUOD REGIA IVNO MONSTRARAT monstro dederat. et ut diximus tangit historiam. ACRIS EQUI epitheton magis aptum equis, ut "canibus blandis", quia natura blandi sunt.

§ 1.445  ET FACILEM VICTU propter bovem: quod licet nunc non dicat, tamen ex historia sumit. 'facilem' autem, copiosam, divitem. Terentius "quam vos facillime agitis".

§ 1.446  HIC TEMPLUM IVNONI INGENS superius dictum est quod Vergilius ubique lucos consecratos velit accipi, unde tamquam in loco sacro inducit Didonem Iunoni templa construere. morem autem Romanum veterem tangit: antiqui enim aedes sacras ita templa faciebant, ut prius per augures locus liberaretur effareturque, tum demum a pontificibus consecraretur, ac post ibidem sacra edicerentur. erant tamen templa in quibus auspicato et publice res administrarentur et senatus haberi posset, erant tantum sacra. hic ergo et sacrum templum, quod in luco, id est in loco sacro conditur, docet, et administrari in templo rem publicam subsequentibus versibus indicat 'iura dabat legesque viris operumque laborem p. a. i. a. s. t.' alibi tantum sacra esse templa, alibi omnia †ubi agi posse, locis suis monstrabitur. SIDONIA licet et Sidon civitas sit Phoenices, tamen hic pro Tyria posuit. sane quidam opportune hic Sidoniam volunt positam, ut ostenderet locupletem: Sidonii enim locupletes habiti sunt, ut "Sidonias ostentat opes".

§ 1.447  DONIS OPULENTUM ET NUMINE DIVAE aut simulacrum quoque aureum fuit et numen pro simulacro posuit, ut "media inter numina divum". hinc Cicero "sese iam ne deos quidem ad quos confugerent habere"; aut vult ostendere plenum esse praesentia numinis templum: aut certe venerabile numine.

§ 1.448  AEREA vel quod aes magis veteres in usu habebant, vel quod religioni apta est haec materies, denique flamen Dialis aereis cultris tondebatur: [1.aut quia vocalius ceteris metallis, aut quia medici aere quaedam vulnera curant, aut dicit quia veteres magis aere usi sunt] aut certe aerea saecula significantur: nam ut Hesiodus dicit, tempore quo haec gesta sunt aereum saeculum fuit. NEXAEQUE AERE TRABES multi 'nixae' legunt, non 'nexae', iuxta Varronem qui ait "trisulcae fores, pessulis libratae, dehiscunt, graves atque innixae in cardinum tardos turbines". quidam trabes aeneas putant ipsum templum khalkioikon significari. versus sane ipse hypermetros est.

§ 1.449  FORIBUS fores proprie dicuntur quae foras aperiuntur, sicut apud veteres fuit; valvae autem sunt, ut dicit Varro, "quae revolvuntur et se velant". ianua autem est primus domus ingressus, dicta quia Iano consecratum est omne principium. cetera intra ianuam ostia vocantur generaliter, sive valvae sint, sive fores: quamvis usus ista corruperit. CARDO 'cardo' dictus quasi cor ianuae, quo movetur. STRIDEBAT AENIS ad sua rettulit tempora. cautum enim fuerat post proditum hostibus a Tarpeia virgine Capitolium, ut aerei cardines fierent, quorum stridor posset aperta ostia omnibus indicare.

§ 1.450  HOC PRIMUM IN LUCO secuta sunt enim et alia, quae detraxere formidinem. TIMOREM multi quaerunt, cur post visam matrem quicquam timuerit: quod tamen alii sic solvunt, ut dicant, ne tunc quidem Aeneam Venerem quam viderat esse credidisse, cuius, ut ipse putabat, agnitae nulla verba perceperat. sed vera solutio haec est: Venus nihil de Afrorum moribus, unde nunc formidat Aeneas, sed de classe liberata dixerat filio. vel quia non in totum Aeneas matris fiducia confirmandus est, ne nihil supersit magnanimitati et laudibus viri fortis. sciendum tamen est in Vergilio interdum validiora esse obiecta purgatis, vel contra, ut hoc loco.

§ 1.451  LENIIT quartae coniugationis tempus praeteritum perfectum vel in 'vi' iunctam exit, vel sublata digammo in 'ii' pro nostro arbitrio, ut lenivi lenii, audivi audii. sane cum in 'vi' exit, paenultima longa est et ipsa accentum retinet; cum vero in 'ii', paenultima brevis est et perdit accentum, quia, ut supra diximus "unius ob noxam", quotiens vocalis vocalem sequitur detrahit longitudinem praecedenti; sed hoc in metro, ubi necessitas cogit; nam in prosa et naturam suam et accentum retentat. nunc ergo 'leniit' tertia a fine habet accentum, quia paenultima brevis est. sane plerumque accentum suum retinet etiam sermo corruptus, ut Mercuri Domiti Ovidi tertia a fine habere debuit accentum, quia paenultima brevis est, sed constat haec nomina apocopen pertulisse: nam apud maiores idem erat vocativus qui et nominativus, ut hi Mercurius et o Mercurius: unde 'cu' licet brevis sit, etiam post apocopen suum servat accentum.

§ 1.452  AVSUS bene 'ausus', quia inter incerta satis audacter salus speratur. ADFLICTIS 'de adflictis'; nec enim esse septimus casus potest. CONFIDERE et fido et confido dativum regit, ut "et fidere nocti". sane optima figura est quae numquam a principalitate discedit, ut "atque humiles habitare casas" accusativo iunxit, quia habeo domum dicimus, unde est habito frequentativum.

§ 1.453  SUB TEMPLO hoc est in templo, ut supra.

§ 1.454  REGINAM OPPERIENS aut quam intellegebat esse venturam ex artificum festinatione: aut certe videndae reginae occasionem requirens. QUAE FORTUNA felicitas. et 'quae' hic admirandi significatus.

§ 1.455  ARTIFICUMQUE MANUS INTER SE hoc est, habebat artificum conparationem. 'inter se' autem inter se certantium, an aliquid tale.

§ 1.456  EX ORDINE hoc loco ostendit omnem pugnam esse depictam, sed haec tantum dicit quae aut Diomedes gessit aut Achilles: per quod excusatur Aeneas, si est a fortibus victus. sane pugna est temporale certamen, idem et proelium significat; bellum autem universi temporis dicitur, ut Punicum, Mithridaticum. Sallustius "ita sperat pugnam illam pro omni bello futuram". Livius "ni Pyrrhus unicus pugnandi artifex magisque in proelio, quam bello bonus".

§ 1.457  TOTUM VULGATA PER ORBEM quia Europa intulit, Asia passa est, Africa iam depingit.

§ 1.458  ATRIDAS Atrei filios, Agamemnonem et Menelaum; sed usurpatum est, nam Plisthenis filii fuerunt. SAEVUM AMBOBUS ACHILLEM atqui tres dixit, sed Atridas pro uno accipe, quos unius partis constat fuisse. an 'ambobus' Agamemnoni tantum et Priamo? an ambobus exercitibus? Graecis propter suam de Briseide iniuriam, Troianis propter Helenam, et 'ambobus' pro utrisque †arte hunc.

§ 1.460  PLENA LABORIS plenus genetivo melius iungitur, ut Terentius "plenus rimarum sum". Plautus "dedecoris pleniorem" (Mil. 512).

§ 1.461  EN PRIAMUS laus picturae est, per quam non imago, sed prope ipse ostenditur Priamus. SUNT HIC ETIAM SVA PRAEMIA LAVDI ut supra diximus, omnis Aeneae sollicitudo de moribus Afrorum est, quam nunc picturae contemplatione deponit. qui enim bella depingunt, et virtutem diligunt et miseratione tanguntur. SVA id est congrua, ut "strueremque suis altaria donis". LAVDI virtuti, ut "primam merui qui laude coronam".

§ 1.462  MORTALIA adversa, quibus constat subiacere mortales. alii mortales casus accipiunt, vel absolute ta anthropina.

§ 1.463  SOLVE METUM collectio est. nam ubi virtus praemia, adversa miserationem merentur, rite formido deponitur. FERET pro adferet. et hic reddidit "hoc primum in luco nova res oblata timorem leniit".

§ 1.464  INANI epitheton est picturae, aut quia caret corporum quae imitatur plenitudine, aut quia nullius est utilitatis, sed tantum delectat; nam apud veteres mataiotekhnia vel pseudotekhnia dicta est. 'pascit' autem delectat, ut "non animum modo uti pascat prospectus inanem"; vel ut quidam volunt ad stupentis animum rettulit, qui vel inanibus commovebatur.

§ 1.465  MULTA GEMENS graecum est polla stenazon. LARGOQUE UMECTAT FLVMINE VVLTUM tapinosis est quia dixit 'umectat'. 'largo' nam 'flumine' est fluore, id est fluxu ipso.

§ 1.466  PERGAMA CIRCUM abusive; non enim circa Pergama, hoc est arcem, sed circa Troiam bella gerebantur.

§ 1.467  TROIANAE IVVENTUS definitio est Hectoris, ut "Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus". et re vera sic paene ubique Homerus ponit, ut Hectori tantum vel Achilli totus cedat exercitus.

§ 1.468  HAC PHRYGES bene ubique Vergilius pro negotii qualitate dat Troianis et nomina. nam timidos Phrygas vocat, ut hoc loco, item "o vere Phrygiae, neque enim Phryges"; Dardanidas generosos, ut "Dardanidae magni genus alto a sanguine divum"; Laomedontiadas perfidos, ut "nondum Laomedonteae sentis periuria gentis"; Troas fortes, ut "Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas"; Hectoreos quoque fortes, ut "nunc nunc insurgite remis, Hectorei socii". CRISTATUS ACHILLES secundum Homerum, qui dicit in Achillis cristis terribile quiddam fuisse. 'cristatus' autem participium est derivatum a genere feminino.

§ 1.469  NEC PROCUL HINC RHESI Rhesus rex Thraciae fuit, ut quidam tradunt Martis, ut alii Hebri vel Strymonis et Euterpes Musae filius: qui cum ad Troiae venisset auxilia clausisque iam portis tentoria locavisset in litore, Dolone prodente Troiano, qui missus fuerat speculator, a Diomede et Ulixe est interfectus, qui et ipsi speculatum venerant; abductique sunt equi, quibus pendebant fata Troiana, ut, si pabulo Troiano usi essent vel de Xantho Troiae fluvio bibissent, Troia perire non posset.

§ 1.470  PRIMO SOMNO prima parte noctis, ut "libra die somnique pares ubi fecerit horas". aut 'primo somno', ut graviorem ostenderet somnum; aut prima nocte, quia ante Rhesus in Troia non fuerat.

§ 1.471  TYDIDES Diomedes. et bene Ulixen celat propter Aeneam, ut supra diximus, aut quia secundum Homerum occidente Diomede cadavera vlixes trahebat.

§ 1.472  ARDENTES et candidos significat et veloces, ut "pernicibus ignea plantis". si ignea velox est, sine dubio et ardens.

§ 1.473  XANTHUM fluvium Troiae.

§ 1.474  PARTE ALIA FUGIENS AMISSIS TROILUS ARMIS 'parte alia' scilicet templi. et veritas quidem hoc habet: Troili amore Achillem ductum palumbes ei quibus ille delectabatur obiecisse: quas cum vellet tenere, captus ab Achille in eius amplexibus periit. sed hoc quasi indignum heroo carmine mutavit poeta. FUGIENS fugere volens accepto iam vulnere. AMISSIS ARMIS vel aetatis inbecillitate, vel vulneris dolore †incipientibus.

§ 1.475  INFELIX multi hoc loco distinguunt et subiungunt 'puer atque inpar congressus Achilli', ut ex eo inparem ostendat, quod puer; sed tamen etiam si iungas 'puer', unus est sensus. ATQUE INPAR ac si diceret, etiam si puer non esset. CONGRESSUS ACHILLI congredior tibi antiqui dicebant, sicut pugno tibi, dimico tibi. hodie dicimus congredior tecum, pugno tecum, dimico tecum.

§ 1.476  FERTUR EQUIS trahitur. CURRV curribus falcatis usos esse maiores et Livius et Sallustius docent. potuerunt ergo et simplicibus. RESUPINUS resupinus quo modo hastam trahebat? sed intellegitur Achillis hastam transisse per pectus et a parte qua ferrum est a tergo trahi. INANI sine rectore; nam corpus haerebat.

§ 1.477  LORA TENENS TAMEN quamquam mortuus.

§ 1.478  VERSA tracta, ut Plautus "inveniam omnia versa, sparsa". venit autem ab eo quod est verror. INSCRIBITUR dilaceratur, ut Plautus "corpus tuum virgis ulmeis inscribam". HASTA hostili scilicet, quam sicut dictum est transfixus trahebat.

§ 1.479  INTEREA dum haec geruntur. et satis opportune a matribus festinatur ad templum, ut alibi "nec non ad templum summasque ad Palladis arces". INTEREA AD TEMPLUM cum Diomedes auxilio Minervae plurimos Troianorum fudisset, Helenus, Priami filius, vates monuit, ut Minervae numen exoraretur, et cum precibus deae ponerent vestem quam regina speciosissimam habebat, id est peplum, unde post Minervae palla peplum appellata est. dea tamen, memor iudicii Paridis, Troianis infesta permansit. et mire in pictura †temporali adverbio quamvis non possit. NON AEQUAE id est iniquae, infestae. litotes figura est, ut alibi "et vacuis Clanius non aequus acerris".

§ 1.480  PASSIS participium est ab eo quod est 'pandor'. ideo autem non facit 'pansus', quia plerumque 'n', quod in prima verbi positione invenitur, in praeterito participio non est. de qua re euphonia iudicat, ut ab eo quod est 'tundor' et 'tunsus' facit, ut "tunsae pectora palmis", et 'tusus', ut "non obtusa adeo gestamus pectora Poeni". sciendum tamen est, licet alia euphoniae causa varientur vel in generibus vel in numeris, 'nactus' tamen et 'passus' 'n' penitus numquam accipere. PEPLUMQUE FEREBANT peplum proprie est palla picta feminea Minervae consecrata, ut Plautus "numquam ad civitatem venio, nisi cum infertur peplum". hodie tamen multi abutuntur hoc nomine.

§ 1.481  SUPPLICITER TRISTES ut decet rogantes. et bene addidit 'suppliciter', quia et per iracundiam, et per gravitatem, et per religionem, et per dolorem tristes sumus. SUPPLICITER TRISTES] hoc est rogantes cum tristitia. TUNSAE PECTORA ut "oculos suffusa".

§ 1.482  AVERSA irata significat. nec enim poterat convertere se simulacrum. sic alibi "talia dicentem iamdudum aversa tuetur" si tuetur, quomodo aversa, nisi iratam intellegas? ergo aversa ad animum refertur.

§ 1.483  TER CIRCUM ILIACOS] hoc ad Aeneam referendum est, qui sciebat. TER CIRCUM ILIACOS apud auctores multa ad sensum, non ad aspectum possunt referri. tertio enim tractum intellegere possumus, non in pictura conspicere. unde est et illud "mulcere alternos et corpora fingere lingua". aut certe tale erat in pictura corpus, ut in eo appareret frequentis raptationis iniuria. sane huius rei ordo talis est. Patroclus cum iratum Achillem propter Briseidem sublatam ut adversum Troianos pugnaret exorare non posset, petit ab eo arma quae Peleo Vulcanus fecerat; quibus indutus dum Achilles crederetur, fugatis Troianis omnibus etiam plurimos interemit, ipse vero ab Hectore occisus est. quo dolore Achilles conpulsus, inpetratis per matrem a Vulcano armis, Hectorem proelio superatum peremit, eiusque corpus ad currum religatum circa muros Ilii traxit, quod post placatus auro repensum Priamo reddidit. RAPTAVERAT bene forma usus est frequentativa, per quam ostendit quod per numerum dixerat.

§ 1.484  EXANIMUM exanimus et exanimis dicimus, sicut unanimus et unanimis, inermus et inermis. ergo pro nostro arbitrio aut secundae erunt declinationis, aut tertiae; sed a tertia ablativum singularem in i mittunt, quia communis sunt generis. exanimis autem est mortuus, ut hic indicat locus, exanimatus vero timens, ut "exanimata sequens inpingeret agmina muris". VENDEBAT ingenti arte utitur verbis: nam hoc loco, quia pingi potuit, praesens tempus posuit, superius, quia pingi non potuit, sed referri, perfecto exsecutus est tempore dicendo 'raptaverat', non 'raptabat'.

§ 1.485  TUM VERO INGENTEM GEMITUM iam enim superius eum lacrimasse dixerat: hoc ergo addidit visum Hectoris corpus, ut etiam graviter gemeret. non ergo tum primum, sed tum maxime.

§ 1.486  UT CURRUS quo tractus est. AMICI autem plus est, quam si Hectoris diceret. alibi "parvumque patri tendebat Iulum", cum potuerit dicere 'mihi'.

§ 1.487  MANUS INERMES aut sine sceptro, aut supplices, ut "dextras tendamus inermes": quod tractum est de historia; qui enim se dedunt, inermes supplicant. aut re vera inermes tunc; contra Pyrrhum enim processit armatus. sane per transitum historiam tetigit, quia constat Priamum, cum ad supplicandum tentorium Achillis fuisset ingressus, dormientem Achillem excitavisse, ut pro filii corpore rogaret eum, cum eum potuisset occidere: licet hoc Homerus propter Achillis turpitudinem supprimat.

§ 1.488  SE QUOQUE PRINCIPIBUS PERMIXTUM AGNOVIT ACHIVIS aut latenter proditionem tangit, ut supra diximus: ut excusatur ab ipso in secundo "Iliaci cineres" et cetera: aut virtutem eius vult ostendere; nimiae enim fortitudinis est inter hostium tela versari, ut Sallustius "Catilina longe a suis inter hostilia cadavera repertus est". Cornutus tamen dicit versu isto "vadimus inmixti Danais" hoc esse solvendum.

§ 1.489  EOAS 'e' naturaliter longa est, fit tamen brevis interdum cum eam vocalis sequitur, ut "primo surgebat Eoo". NIGRI MEMNONIS ARMA quia Tithonus, frater Laomedontis, raptus ab Aurora filium suum Memnonem ex ipsa progenitum, inlectus dono vitis aureae Priamo ad Troiae misit auxilia. qui congressus cum Achille ab eo est interemptus, cuius mortem mater Aurora hodieque matutino rore flere dicitur. 'nigri' autem dixit Aethiopis, unde prima consurgit Aurora. ARMA Vulcania, ut ille indicat versus "te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx".

§ 1.490  DUCIT AMAZONIDUM hoc est quod supra dixit "videt Iliacas ex ordine pugnas". Homerus enim haec omnia tacuit quae facta sunt post Hectoris mortem. 'Amazonidum' autem derivatio est pro principalitate, sicut "Scipiadas duros bello" pro Scipionibus. sane Amazones dictae sunt vel quod simul vivant sine viris, quasi hama zosai, vel quod unam mammam exustam habeant, quasi aneu mazou. has autem iam non esse constat, utpote extinctas partim ab Hercule, partim ab Achille. PELTIS scutis brevissimis in modum lunae iam mediae. LUNATIS autem participium a feminino genere derivatum.

§ 1.491  PENTHESILEA FURENS furentem ideo dixit, quia sororem suam in venatione confixit simulans se cervam ferire. sed hoc per transitum tangit, nam furor bellicus intellegitur. an 'furens', quia maiora viribus audebat. haec tamen Martis et Otreres filia fuit, quam Achilles cum adversum se pugnantem peremisset post mortem eius adamavit eamque honorifice sepelivit. 'ducit' autem et 'ardet' ad laudem picturae pertinet.

§ 1.492  AVREA amphibolon est hoc loco, utrum ipsa aurea, an aurea cingula. sciendum tamen plerumque amphiboliam metri ratione dissolvi, ut "aurea composuit sponda" Dido 'aurea': si enim ad spondam referas, non stat versus. SUBNECTENS subnexa habens. EXERTAE nudatae; nudant enim quam adusserint mammam.

§ 1.493  VIRGO et sexum ostendit et aetatem. VIRGO] plus dixit, quam si feminam diceret. figuram tamen Graecam facit.

§ 1.495  DUM STUPET aut absolute, aut dum haec stupet. OBTUTU aspectu. IN UNO in unoquoque, hoc est singula mirabatur.

§ 1.496  FORMA ut "pulchra prole".

§ 1.497  INCESSIT ut "incedunt pueri"; sed hic 'intervenit'. STIPANTE CATERVA ad hoc tantum sequens pertinet comparatio, quam vituperant multi, nescientes exempla vel parabolas vel conparationes adsumptas non semper usquequaque congruere, sed interdum omni parte, interdum aliqua convenire.

§ 1.498  EVROTAE RIPIS fluvii Laconicae. CYNTHI montis Deli, in quo natam constat Dianam. sane Dianam veteres ideo melius producebant, quia sub divo dea sit venandi gratia.

§ 1.499  EXERCET DIANA CHOROS hoc non ad conparationem pertinet, sed est poeticae descriptionis evagatio, quia chori nec personis hic nec locis congruunt; saltantium enim et cantantium dicuntur. MILLE finitus numerus pro infinito; nam de nympharum numero varia est opinio.

§ 1.500  OREADES nymphae montium Oreades dicuntur, silvarum Dryades, quae cum silvis nascuntur Amadryades, fontium Napeae vel Naides, maris vero Nerei+des.

§ 1.502  TACITUM maior enim est taciturnitatis adfectus, ut supra "haec secum". sic Terentius "ut mecum tacita gaudeam". TACITUM pro tacite, ut "tacitumque obsedit limen Amatae"; aut tacita gaudet. PERTEMPTANT modo vehementer temptant. alibi leviter, ut "blanda vicissim gaudia pertemptant mentem". sunt enim multa quae pro locis intelleguntur, ut 'inpotens' et satis et minus et nihil potens significat. INSTANS OPERI zeugma est ad sequentia pertinens.

§ 1.504  REGNISQUE FUTURIS regnaturae Carthagini; nam ipsa iam regnabat.

§ 1.505  TUM FORIBUS DIVAE instans praecipue foribus. et hoc loco distinguendum est; magno enim studio et labore templorum fores fiebant, quas quibusdam insignibant historiis, ut "in foribus letum Androgei", item "in foribus pugnam ex auro solidoque elephanto". quamvis quidam iungant 'tum foribus divae media testudine templi', ut unum intellegas tectum templi et pronai: quod si est, sub medio tecto sunt fores. sed prima melior expositio est. TESTUDINE camera incurva, id est fornicata, quae secundum eos qui scripserunt de ratione templorum, ideo sic fit, ut simulacro caeli imaginem reddat, quod constat esse convexum. quidam tradunt apud veteres omnia templa in modum testudinis facta, at vero sequenti aetate divinis simulacris positis, nihilominus in templis factas esse testudines, quod Varro ait, ut separatum esset, ubi metus esset, ubi religio administraretur. bene ergo, cum de templo loqueretur, addidit ei testudinem. idem Varro de lingua Latina ad Ciceronem "in aedibus locus patulus relinquebatur sub divo, qui si non erat relictus et contectus erat, appellabatur testudo". Cicero in Bruto "commentatum in quadam testudine cum servis litteratis fuisse". quidam testudinem locum in parte atrii volunt adversum venientibus. alii hunc ordinem volunt 'tum foribus divae templi resedit, media scutorum testudine', quia saepta armis erat. hoc sane genus fabricae ab animalis similitudine quae testudo vocatur captum est: de qua fabula talis est. virgo quaedam nomine Chelone, linguae inpatientis fuit. verum cum Iuppiter Iunonem sibi nuptiis iungeret, praecepit Mercurio, ut omnes deos et homines atque omnia animalia ad nuptias convocaret. sed omnibus quos Mercurius monuerat convenientibus, sola Chelone, irridens et derogans nuptiis, nectens moras adesse contempsit. quam cum Mercurius non venisse notavisset, denuo descendit ad terras et aedes Chelones supra fluvium positas praecipitavit in fluvium ipsamque Chelonen in animal sui nominis vertit, quam nos Latine testudinem dicimus, fecitque, ut pro poena dorso tectum, velut domum suam prona portaret: unde incurvatis aedificiis hoc nomen inpositum est.

§ 1.506  SAEPTA ARMIS satellitum scilicet. vel ut quidam volunt pro armatis, ut "feta armis". SOLIO solium proprie est armarium uno ligno factum, in quo reges sedebant propter tutelam corporis sui, dictum quasi solidum. modo iam abusive sellam regalem intellegimus. ALTE alto fulta suggestu. ac si diceret, in tribunali. SUBNIXA pro subnisa, ut supra diximus. alii pro innixa accipiunt.

§ 1.507  IVRA DABAT LEGESQUE VIRIS ius generale est, sed lex iuris est species: non est ergo iteratio. et bene 'dabat'; primi enim Locri scriptis usi sunt legibus, nam superior aetas contenta fuit moribus. quod autem dixit 'viris', ad Didonis pertinet laudem, et separatim enuntiandum, ut sit maior admiratio.

§ 1.508  SORTE TRAHEBAT proprie locutus est; trahuntur enim sortes, hoc est educuntur. et bene tam regnantis quam aedificantis urbem inplere ostendit officium.

§ 1.509  CONCURSU ACCEDERE MAGNO cum magna Afrorum multitudine. et hoc est quod formidat Aeneas, incertus qua eos mente comitentur.

§ 1.512  DISPULERAT segregaverat. et magna est inter 'di' et 'de' differentia, ut diximus. PENITUS longe a regina remotos: quae res etiam insolentes custodes litorum facit.

§ 1.513  OBSTIPVIT et ad mirationem et ad timorem hic pertinet sermo, quo dicenda praeoccupat. PERCULSUS ad utrumque pertinet.

§ 1.514  LAETITIAQUE METUQUE laetitia propter socios, metu propter concursum. vel quod incerti erant de voluntate Didonis. AVIDI CONIVNGERE pro 'ut coniungerent', vel ad coniungendum avidi.

§ 1.515  ARDEBANT cupiebant, ut "formosum pastor Corydon ardebat Alexim". ardeo autem et accusativum regit et ablativum. RES INCOGNITA id est qua adfectione Poenorum populus conveniret.

§ 1.516  DISSIMULANT dissimulamus nota, simulamus ignota, ut Sallustius "simulator ac dissimulator".

§ 1.517  QUAE FORTUNA utrum prospera, an adversa? et hic ostenditur, unde sit metus.

§ 1.518  CUNCTI NAM LECTI NAVIBUS bene addidit 'lecti', ne penitus omnes intellegeres. nonnulli tamen 'lectis navibus' legunt: quod et si sit, hypallage est, et illuc sensus recurrit. et sciendum, plerumque ut hoc loco addi aliquid generalitati et fieri specialitatem. item si dicas 'omnes scolastici laborant', generalitas est; si addas 'isti', fit specialitas, ut Sallustius "transgressos omnis recipit mons Balleia" prudenter addidit 'transgressos'. CUNCTI non idem significat quod omnes. Cicero saepe ait "cuncti atque omnes", quia omnes non statim sunt cuncti, nisi idem simul sunt iuncti.

§ 1.519  ORANTES VENIAM pacem propter incendium navium. et proprie verbum pontificale est: unde est "tu modo posce deos veniam" et paulo post "pacemque per aras exquirunt". dicta autem venia ad eliciendam misericordiam; meretur enim benivolentiam numinum qui, licet innocens sit, veniam tamen tamquam peccaverit petit: unde est confessio illa in Terentio "quid meritu's? crucem" (An. 622). ORANTES VENIAM] venia quidem pro culpa petitur, sed nunc beneficium. aliqui tamen veniam pro inpunitate accipiunt, nam mox addidit 'prohibe infandos a navibus ignes'.

§ 1.520  MAXIMUS ILIONEUS rebus omnibus maximus; nec enim aliquid addidit. ergo et aetate et honore et facundia et omni virtute accipiunt. et non sine causa ipsum ubique inducit loquentem; ut enim Homerus dicit, Phorbas pater Ilionei semper Mercurio deo eloquentiae favente pugnavit, ut Horatius "Mercuri facunde nepos Atlantis". merito ergo huic datur eloquentia. PLACIDO SIC PECTORE COEPIT more suo uno sermone habitum futurae orationis expressit. bene ergo 'placido', ne timore consternatus videretur, quem ideo aetate maximum et patientem ostendit, ut ei auctoritas et de aetate et de moribus crescat. ergo 'placido' ad placandum apto; et definitio est oratoris, qui talem se debet componere, qualem vult iudicem reddere.

§ 1.522  O REGINA secundum artem rhetoricam id ei dat quod vult inpetrare. nam eam per laudem benivolam reddidit. quae benivolentia in principiis controversiarum secundum praecepta rhetorica quattuor modis conciliatur: a iudicum persona, a nostra, ab adversariorum, a re ipsa. quod hic invenitur: a iudicum persona 'o regina novam c. c. I. u.', a sua persona 'Troes te miseri' et cetera, ab adversariorum 'quod genus hoc hominum', a re ipsa 'hospitio prohibemur harenae'. post praeparatam igitur benivolentiam et ex sua persona miseratione commota adhibet preces 'prohibe infandos a navibus i. p. p. g. e. p. r. a.' an possint? 'non ea vis animo n. t. s. v.' quo ergo ibatis? 'est locus Hesperiam G. c. d.' et cur huc venistis? 'cum subito adsurgens f. n. O.' ne autem possint timeri, ait 'pauci vestris adnavimus oris'. an gratiam referant? 'officio nec te certasse priorem paeniteat'. quod autem Aeneam laudat, occulte etiam terrorem incutit dicendo 'nec bello maior et armis'. dicit etiam esse qui vindicent, si fiat iniuria 'sunt et Siculis regionibus u. a. q. T. q. a. s. c. A.' an recessuri sint? 'quassatam ventis liceat subd. c.' et subiunxit, etiamsi regem amisimus et Italiam non petimus, tamen ad Siciliam necessario discedemus 'si datur Italiam s. e. reliqua. sin absumpta salus e. t. p. o. T. p. h. L. n. s. i. r. I. at freta Sicaniae saltem'. NOVAM URBEM iuxta Poenorum opinionem dixit, qui novam civitatem Carthaginem dicunt.

§ 1.523  IVSTITIA bene consideravit sexum; nec enim 'virtute' poterat dicere. GENTES non Carthaginiensium, sed circumiacentium barbarorum. FRENARE continere, ut contra et "Numidae infreni cingunt".

§ 1.524  TROES TE MISERI tacitis occurrit quaestionibus, ne ad populationem venisse videantur more qui tunc vigebat. et videtur aliud ad dignitatem, aliud ad miserationem protulisse. VENTIS MARIA OMNIA VECTI per maria. et est contra illud, sicut dictum est, cur ad Africam venerint.

§ 1.526  PARCE PIO GENERI quotiens invidiosae sunt praesentes personae, rhetoricum est ad alias confugere, ut hoc loco confugit ad genus. ET PROPIUS vicinius scilicet, ut tamquam victi accipiantur, non tales omnes credantur, qualis Paris fuit in Spartae expugnatione raptuque Helenae. nam historiae hoc habet veritas, non voluntate Helenam secutam, sed expugnata raptam civitate, unde et recipi meruit a marito. tangit autem hoc latenter Vergilius illo loco "me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter". ergo bene non nos, sed res nostras dixit.

§ 1.527  POPULARE quia apud veteres haec erat maxime causa navigandi. sane antiqui et populo et populor dicebant, unde est 'populare' et "populatque ingentem farris acervum curculio". nunc tamen passiva tantum utimur declinatione. quidam 'populare' pro ad populandum vel pro populatum accipiunt. VERTERE pro advertere.

§ 1.529  NON EA VIS ANIMO argumentum ab inpossibili sicut dictum est, ut "quid Troes potuere?" 'vis' autem est possibilitas. NON EA VIS ANIMO] id est, nec volumus nec possumus.

§ 1.530  EST LOCUS conparatione orbis totius Italia locus est; nam provincia locus non potest dici. minus est autem 'quam' vel 'quem locum', ut "urbs antiqua fuit". aut ideo 'locus', ut ostendat parvo posse esse contentos. HESPERIAM Hesperiae duae sunt, una quae Hispania dicitur, altera quae est in Italia. quae hac ratione discernuntur: aut enim Hesperiam solam dicis et significas Italiam, aut addis 'ultimam' et significas Hispaniam, quae in occidentis est fine, ut Horatius "qui nunc Hesperia sospes ab ultima". et haec est vera Hesperia, ab Hespero dicta, id est stella occidentali. ceterum Italia Hesperia dicitur a fratre Atlantis, qui pulsus a germano Italiam tenuit eique nomen pristinae regionis inposuit, ut Hyginus docet. GRAI COGNOMINE DICUNT bene 'Grai', ut et ipsa cognoscat, sicut in octavo "Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus".

§ 1.531  ANTIQUA nobilis; nec enim nova esse potest, licet primam terram suam esse dicant Athenienses. POTENS ARMIS dicendo 'potens armis', Troianos laudavit, ut ostenderet, non se bellicosam timere provinciam. UBERE GLEBAE 'uber' proprie est fecunditas. et bene Italiae virtutem fecunditatemque conlaudat, ne Africam petisse videantur.

§ 1.532  OENOTRI COLVERE VIRI deest 'quam'. Oenotria autem dicta est vel a vino optimo, quod in Italia nascitur, vel ut Varro dicit ab Oenotro, rege Sabinorum †quia alii partem Italiae Oenotriam tradunt ex Arcadia profectum in Italiam venisse cum Pelasgis et eam sibi cognominem fecisse. FAMA subaudimus 'est'. MINORES maiores et minores quotiens de genere dicimus numeri sunt tantum pluralis.

§ 1.533  ITALIAM Italus rex Siciliae ad eam partem venit in qua regnavit Turnus, quam a suo nomine appellavit Italiam: unde est "fines super usque Sicanos" non usque ad Siciliam; nec enim poterat fieri; sed usque ad ea loca, quae tenuerunt Sicani, id est Siculi a Sicano, Itali fratre. alii Italiam a bubus quibus est Italia fertilis, quia Graeci boves italous, nos vitulos dicimus; alii a rege Ligurum Italo; alii ab advena Molossio; alii a Corcyreo; alii a Veneris filio, rege Lucanorum; alii a quodam augure, qui cum Siculis in haec loca venerit †quamque his regionem inauguraverit; plures% atare tenari nepote desatura Minois, regis Cretensium, filia Italiam dictam.

§ 1.534  HIC CURSUS vel iste cursus, vel pro illuc. et cursus verbum nauticum est, ut "hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas".

§ 1.535  CUM SUBITO si 'subito fluctu', nomen est, si per se 'subito', adverbium. CUM SUBITO ADSURGENS FLUCTU NIMBOSUS ORION Oenopion rex cum liberos non haberet, a Iove Neptuno Mercurioque, vel ut quidam tradunt, non Neptuno, sed Marte, quos hospitio susceperat, hortantibus, ut ab his aliquid postularet, petiit, ut sibi concederent liberos. illi intra corium immolati sibi bovis urina facta praeceperunt, ut obrutum terra conpletis maternis mensibus solveretur. quo facto inventus est puer, cui nomen ab urina inpositum est, ut Ourion diceretur, quod Dorica lingua commutatum est, ut ou diphthongus in o converteretur. quod autem plerumque prima syllaba brevis invenitur, ut hoc loco, cum sit naturaliter longa, Graecae rationis est; nam detractio fit u litterae et o remanet brevis, quo modo "ourea te skioenta" pro orea, poieson pro poeson. et hoc, quia aut o est naturaliter longa, aut ou diphthongus; ceterum si sit in proprio nomine dichronos, ut omnes Latinae sunt, propriorum nominum abutemur licentia, ut in artibus lectum est. Orion ergo postea venator factus, velut trium parentum viribus fisus, dum vellet cum Diana concumbere, ut Horatius dicit, eius sagittis occisus est, ut Lucanus, inmisso scorpione periit, et deorum miseratione relatus in sidera signum famosum tempestatibus fecit. veri similius autem est a scorpione interemptum, quo oriente occidit, quia et scorpionem tamquam ultorem pudicitiae Diana inter sidera collocavit: cuius chelae amputatae aliud signum fecerunt; nam ipsae sunt libra. sane ipse Orion magnitudine sua multis oritur diebus, et ideo eius etiam apud peritos est incerta tempestas: unde dictum est 'cum subito adsurgens' ad excusationem non praevisae tempestatis. et multi superfluo quaerunt, cur ortus commemoretur Orionis, cum sit inmissa a Iunone tempestas. sed Ilioneus ista non novit quae a poeta supra dicta sunt, per musam, ut diximus, cognita. et constat numina nisi inventa occasione nocere non posse: quod in omni suo opere Vergilius diligenter observat. bene autem 'nimbosus', qui et ortu suo et occasu tempestates conmovet, sicut ait Horatius "qua tristis Orion cadit"; et quia hoc signum ibi est, ubi Hyades circa frontem Tauri.

§ 1.536  IN VADA CAECA incognita, latentia. PROCACIBUS AVSTRIS perseverantibus. et procax proprie petax est, nam procare est petere, unde et proci [1.petitores] dicuntur. alii 'procacibus' inpudentibus tradunt.

§ 1.537  PERQUE UNDAS SUPERANTE SALO elevato mari et in undas diviso, ut solet in tempestate. 'salo' autem venit ab eo quod est hoc salum sali, nam "sale tabentes" ab eo quod est hic sal salis. PERQUE INVIA SAXA 'invia', id est aspera, inmania. unde et Dido paulo post 'quae vis inmanibus adplicat oris'? non enim suos vituperat, sed naturam litoris culpat.

§ 1.538  HUC PAUCI vult intellegi, ut quidam tradunt, superesse et alios qui sunt in futuro vindices, si isti fuerint laesi; nam hoc est quod ait 'dispulit', id est dispersit. ADNAVIMUS ORIS elegit verbum aptum naufragio ad eliciendam misericordiam: quamvis et de navibus 'natat' lectum sit, ut "natat uncta carina". ADNAVIMUS adnatavimus per syncopen, quotiens syllaba de medio subtrahitur. et bene 'adnavimus', quasi vix et opportune.

§ 1.539  QUOD GENUS HOC HOMINUM?? rhetorice vituperaturus mores non ad Didonem loquitur, sed ad tertiam se confert personam. QUAEVE HUNC TAM BARBARA MOREM P. P. bene mores accusat terrae, ut humanitas patriae potius esse videatur.

§ 1.540  HOSPITIO PROHIBEMUR HARENAE ut alibi "litusque rogamus"; occupantis est enim possessio litoris. unde ostenduntur crudeles qui etiam a communibus prohibeant. HOSPITIO PROHIBEMVR HARENAE ut alibi "litusque rogamus innocuum". litus enim iure gentium commune omnibus fuit et occupantis solebat eius esse possessio. Cicero in Rosciana "nam quid est tam commune, quam spiritus vivis, terra mortuis, mare fluctuantibus, litus eiectis?" unde ostenduntur crudeles qui etiam a communibus prohibeant.

§ 1.541  BELLA CIENT id est movent. et bene 'cient' et 'vetant' permanet in tertia persona, ne eos in hoc barbaros et inmites appellare videatur. sane in principio modestius, hic iam commotius. PRIMAQUE VETANT CONSISTERE TERRA id est in litore, ut alibi "tuque o, cui prima frementem fudit equum magno tellus percussa tridenti".

§ 1.542  MORTALIA ARMA mortalem possibilitatem. sane arma etiam consilia significant, ut "quaerere conscius arma". sed hoc loco terret latenter propter Siciliam; nam et paulo post ait 'sunt et Siculis regionibus urbes', cum unam habeant in qua Acestes regnat: sed ad terrorem 'urbes' posuit. TEMNITIS [1.autem] pro contempnitis per aphaeresin dictum, quae est cum prima verbi syllaba detrahitur. alii 'mortalia arma' pro humanitate accipiunt.

§ 1.543  AT SPERATE DEOS abusive 'timete', ut alibi "hunc ego si potui tantum sperare dolorem", cum speremus bona, timeamus adversa. veteres tamen sperare dicebant deorum auxilia spectare. Plautus in Milite "deos sperabo, teque postremo tamen" (Mil. 1209), in Casina "diis sum fretus, deos speravimus" (Cas. 346). sane opportune post blanda principia ista ponuntur; prodest enim nonnumquam subtiliter obiurgare quem roges. MEMORES FANDI ATQUE NEFANDI iusti et iniusti. et bene 'memores', quia etiamsi non statim puniant crimina, sunt tamen memores, ut Horatius "raro antecedentem scelestum deseruit pede poena claudo". et dicendo 'fandi atque nefandi' significat 'prout meriti fueritis'.

§ 1.544  REX ERAT bene medio verbo usus est 'erat', ne si 'fuit' dixisset, fiduciam abiecisse videretur.

§ 1.545  NEC PIETATE FUIT multum interest inter iustitiam et pietatem; nam pietas pars iustitiae est, sicut severitas. nunc ergo hoc dicit, qua parte sit iustus, id est pietate. et bene duo laudat in Aenea: pietatem, quam a Didone inpetrare contendit, et virtutem, quam vult timeri. QUO IVSTIOR ALTER NEC PIETATE FUIT NEC BELLO MAIOR ET ARMIS] qui et beneficium referre potest, et vindicare. BELLO MAIOR ET ARMIS non est iteratio; nam bellum et consilium habet, 'arma' tantum in actu ipso sunt. BELLO MAIOR ET ARMIS] hoc est scientia rei militaris et viribus dimicandi, ut aliud sit animi, aliud corporis.

§ 1.546  QUEM SI FATA VIRUM SERVANT unum sensum in tres partes divisit, et potuit reprehendi idem dixisse, nisi ostenderet eum libenter voto suo inmorari. tale est illud "si numina vestra incolumem Pallanta mihi" et cetera. SI VESCITUR AVRA vescor illa re, ut alibi "vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus perpetui tergo bovis et lustralibus extis". nec nos decipiat quod dicit Plinius, ut elocutiones ex similibus formemus; nam ecce comedo illam rem dicimus, nec tamen vescor illam rem. et ipse enim dicit non usquequaque hoc esse faciendum. SI VESCITUR AVRA] verbum inchoativum sine praeterito tempore et quod a se nascitur. sane hic 'vescitur' pro fruitur posuit; nam non comedit auram, sed vivit ea.

§ 1.547  AETHERIA AVRA quia animum aere, corpus cibo potione et ceteris diligenter nutrimus.

§ 1.548  NON METUS hoc loco distinguendum est. cuius autem rei, ex sequentibus probat; nam vult eam non timere, ne inaniter praestet. alii 'non metus officio' legunt et hunc sensum dicunt: non metuo pro officio nostro, id est non timeo, ne non sit unde satisfaciamus officio ac parem gratiam reddamus. OFFICIO NEC TE CERTASSE PRIOREM PAENITEAT nec tibi parum videatur prima beneficia praestitisse, cum possis maiora recipere. nam 'paeniteat' parum videatur est, ut in heauton timorumeno "at enim quantum hic operis fiat paenitet", hoc est parum videtur. sane 'certasse' quidam provocasse accipiunt, ut Terentius "beneficiis si certasset audisset bene". officium autem est, quod Graeci to kathekon appellant. Cicero de Marcello "noli igitur in conservandis bonis viris defetigari, non cupiditate praesertim aliqua aut pravitate lapsis, sed opinione officii stulta fortasse, certe non inproba".

§ 1.549  SUNT ET SICULIS REGIONIBUS URBES id est gratiam reddere possumus: arma latenter minatur.

§ 1.550  TROIANOQUE A SANGUINE CLARUS ACESTES cum Laomedon promissam murorum mercedem Neptuno et Apollini denegasset, Neptunus iratus Troiae inmisit cetos quod eam vastaret. unde Apollo consultus, cum et ipse irasceretur, contraria respondit dicens, obiciendas puellas nobiles beluae. quod cum fieret timens Hippotes quidam nobilis filiae Egestae, cum Laomedontis regis Hesiona iam esset orta seditione religata, inpositam eam navi misit quo fors tulisset. haec ad Siciliam delata a Crimisso fluvio, quem Crinisum Vergilius poetica licentia vocat, converso in ursum vel canem conpressa edidit Acesten, qui ex matris nomine civitatem Troianis condidit, quae hodie Segesta nominatur. TROIANOQUE A SANGUINE CLARUS ACESTES] bene Troiano, ut necesse habeat si passi fuerint iniuriam vindicare, quod in principio bene tacuit. de Aceste autem fabula talis. cum Laomedon promissam murorum mercedem Neptuno et Apollini denegasset, Neptunus iratus Troiae inmisit cetos per quod vicina litoris vastarentur. unde Apollo consultus, cum et ipse irasceretur, contraria respondit dicens obiciendas puellas nobiles beluae. quod cum saepe fieret et Laomedontis Hesiona iam esset ad scopulum orta seditione religata, non nulli parentes peregre mittere filias quam domi perdere maluerunt; nam alii avehendas mercatoribus tradiderunt. timens Hippotes †vel ipsostratus filiam Egestam inpositam navi misit quo fors tulisset. haec ad Siciliam ventis delata a Crimisso fluvio, quem Crinisum Vergilius poetica licentia vocat, converso in ursum, vel ut quidam volunt in canem, conpressa edidit Egestum, quem Vergilius Acestem vocat, qui matris nomine civitatem Troianis condidit, quae ante Egesta post Segesta nominata est.

§ 1.551  QUASSATAM VENTIS quamvis sit iusta petitio, tamen prope invidiose ostendit, quam sit res quam petit exigua. SUBDUCERE in terram trahere, hoc est subductam curare. deducere autem in mare mittere, ut "deducunt naves socii".

§ 1.552  APTARE aptas legere. legitur et 'optare', sed utrumque eligere significat. vel 'aptare' adiungere vel adfigere, ut "stellis ardentibus aptum". STRINGERE REMOS aut defrondare, ut "agricolae stringunt frondes", aut 'fractos stringere remos', id est ligare, quia supra dixerat "franguntur remi".

§ 1.553  SOCIIS ET REGE RECEPTO syllepsis per numeros, ut "hic illius arma, hic currus fuit".

§ 1.554  SIN ABSUMPTA SALUS hoc est, si periit Aeneas, qui Troianorum salus est. PATER OPTIME mira laus, cum et patrem et optimum dicit.

§ 1.556  NEC SPES IAM RESTAT IVLI bene de Ascanio spem dicit propter aetatem, ut "Ascanium surgentem" et "spes surgentis Iuli". sane et hic tribus inmoratur quae metuit, ut supra in voto.

§ 1.557  AT FRETA SICANIAE bene recessuros se dicunt. 'freta' autem, quia freto a Sicilia dividitur Italia. sane quidam a fervore dici putant. et Sicanos quidam autokhthonas tradunt, quidam ex Hiberia profugos de nomine fluminis Sicoris, quem reliquerant, Sicaniam nominasse. SEDESQUE PARATAS propter Acestis cognationem.

§ 1.558  REGEM aut qui nunc rex est, aut qui etiam noster futurus est.

§ 1.559  TALIBUS ILIONEUS aut subaudis 'loquebatur', aut ex posterioribus 'fremebant' intellegis. ORE FREMEBANT hoc est consentiebant. et bene 'ore', quia et armis possumus fremere. ORE FREMEBANT] aut probantes Ilionei dicta aut rogantes Didonem.

§ 1.560  DARDANIDAE haec hemistichia Vergilius †nominabat, quae in emendando carmine fuerat repleturus.

§ 1.561  TUM BREVITER DIDO atqui non breviter loquitur. sed breve et longum, parvum et magnum perfectum nihil habent, sed per conparationem intelleguntur, ut supra de provincia "est locus" orbis, ut diximus, conparatione. item hoc loco 'breviter', id est minus, quam Ilioneus. et notandum regum esse breviloquium, ut multis in Vergilio locis probatur, feminarum verecundiam: unde utrumque dedit Didoni. VULTUM DEMISSA nota figura est, ut "oculos suffusa nitentes". dicendo autem 'vultum demissa' aliud genus officii adiecit.

§ 1.562  SOLVITE CORDE METUM TEUCRI sicut supra Iovis oratio, partim obiecta purgat partim petita promittit. sciendum sane, quia cum petuntur vel promittuntur aliqua, a validissimis inchoandum est, ut hoc loco. et est genus argumenti a necessario. SOLVITE CORDE METUM TEUCRI] qui pollicetur statim debet promittere, tunc subiungere si qua vult, ne exspectatione suspensus detineatur auditor. nam et in Aeoli oratione statim promittit. SECLUDITE CURAS iteratio est ad augmentum benivolentiae, hoc est, ad confirmandum supplicum animum. 'secludite' vero pro excludite: quod fit aut propter hiatum, aut propter suavitatem, ut a, "silice in nuda conixa reliquit" pro enixa.

§ 1.563  RES DURA ac si diceret 'est quiddam'. et duo formidat: vicinos barbaros et fratris adventum, quae propter novitatem personarum generaliter dicens reliquit. RES DURA] oportebat ex aliqua parte enuntiari domus calamitatem. vel ideo 'res dura', quod femina est. ET REGNI NOVITAS quae semper habet timorem.

§ 1.564  MOLIRI bene non facere, sed 'moliri', ut terroris sit, non crudelitatis.

§ 1.565  QUIS GENUS AENEADUM satis propere dixit Aeneadas, quamquam ab Ilioneo audierit 'rex erat Aeneas nobis', nec haec in opere inemendato miranda sunt. quamvis alii prolepsim velint esse. TROIAE NESCIAT URBEM aut Ilium dicit, quod in Troia est, aut 'Troiae urbem', ut "urbem Patavi, urbem Buthroti".

§ 1.566  INCENDIA BELLI id est vim; semper enim diluvio et incendio conparat bellum, ut "in segetem veluti cum flamma furentibus austris incidit aut rapidus montano gurgite torrens". INCENDIA BELLI aut ardorem simpliciter belli, quia semper diluvio et incendio et tempestati conparat bellum, ut "in segetem veluti cum flamma f. a. i. aut rapidus montano flumine torrens" et alibi "saevis effusa Mycenis tempestas ierit": aut potest subtilius dictum accipi, quod Ilium conflagravit incendio.

§ 1.567  NON OBTUSA ADEO aut non multum, vel valde, ut in Terentio "adulescentem adeo nobilem" et "si adeo digna res est, ubi tu nervos intendas tuos": aut 'non adeo', ut tu dicis, ut Troianorum famam ignoremus. 'obtusa' vero stulta, id est crudelia, ut merito Sol equos suos ab ista urbe devertat.

§ 1.568  NEC TAM AVERSUS EQUOS TYRIA SOL IVNGIT AB URBE fabula quidem hoc habet: Atreum et Thyestem germanos, cum in dissensione sibi nocere non possent, in simulatam gratiam redisse: qua occasione Thyestes cum fratris uxore concubuit, Atreus vero ei filium epulandum adposuit: quae Sol ne videndo pollueretur, aufugit. sed veritatis hoc est: Atreum apud Mycenas primum solis eclipsin invenisse, cui invidens frater ex urbe discessit tempore quo eius probata sunt dicta. NEC TAM A. E. T. S. I. A. V.] hoc est non in alio orbe habitamus.

§ 1.569  SEV VOS HESPERIAM MAGNAM megale enim Hellas appellata est Italia, quia a Tarento usque ad Cumas omnes civitates Graeci condiderunt.

§ 1.570  SIVE ERYCIS FINES Eryx Veneris et Butae, vel ut quidam volunt Neptuni filius fuit, qui praepotens viribus advenas caestibus provocabat victosque perimebat. hic occisus ab Hercule monti ex sepultura sua nomen inposuit: in quo matris fecerat templum, quod Aeneae adscribit poeta dicens "tum vicina astris Erycino in vertice sedes fundatur Veneri Idaliae". in hoc autem monte dicitur etiam Anchises sepultus, licet secundum Catonem ad Italiam venerit. ERYCIS FINES id est Siciliam.

§ 1.571  AVXILIO TUTOS DIMITTAM non sine ordine poeta inducit Didonem et credentem ignotis et tam facile tanta promittentem; si enim bene advertatur, de illo loco pendet "in primis regina quietum accipit in Teucros animum mentemque benignam".

§ 1.572  VULTIS ET HIS deest 'vel si'.

§ 1.573  URBEM QUAM STATVO VESTRA EST multi antiptosin volunt, accusativum pro nominativo, ut sit pro 'urbs quam statuo vestra est'. sed si sic intellegamus, 'quam' nihilominus sequitur et syllepsis fit per casus mutationem; debuit enim dicere 'urbs quae statuitur vestra est'. melius ergo est 'vultis' bis intellegere, ut sit 'vultis regnis considere? vultis urbem quam statuo? vestra est', ut est "eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ipsumque Aeaciden": subaudis 'ille'. alter enim Pyrrhum vicit, alter Mycenas. item "non ignara mali miseris succurrere disco". URBEM QUAM STATVO VESTRA EST] hoc schema de antiquioribus sumptum possumus accipere; ait enim Cato in legem Voconiam "agrum quem vir habet tollitur" et Terentius "eunuchum quem dedisti nobis, quas turbas dedit".

§ 1.574  AGETUR regetur.

§ 1.575  ATQUE UTINAM dicendo 'utinam' et humanitatem suam ostendit et Aeneae se cupidam. NOTO COMPULSUS EODEM aut quovis vento, aut re vera Noto, qui de syrtibus Carthaginem ducit; supra enim Ilioneus "in vada caeca tulit penitusque procacibus austris". EODEM 'o' naturaliter longa est, sed si corripiatur metri est, ut "steteruntque comae".

§ 1.576  ADFORET adveniat; temporis est futuri. EQUIDEM in omni Vergilio 'ego quidem' significat, sed in aliis et pro 'quidem' tantum ponitur, ut Tullius "equidem ego ceteras tempestates". item Persius "non equidem hoc dubites amborum foedere certo consentire dies". CERTOS aut veloces, aut fideles; utrumque enim hoc loco significat. aliquando et firmos, vel fortes, ut Sallustius "apud latera certos locaverat", ut Vergilius "tam certa tulistis pectora". aliquando et deliberati iudicii, ut "certus iter". CERTOS] qui cito inveniant. contrario incertos pro tardis. Sallustius "et onere turrium incertis navibus".

§ 1.577  ET LIBYAE katakhrestikos nam Dido Libyae regna non retinet. ET LIBYAE LUSTRARE E. I.] ut ostendat voluntatem et libenter se misisse, qui Aeneam quaererent.

§ 1.578  EIECTUS naufragus, ut "eiectum litore egentem".

§ 1.579  ANIMUM ARRECTI nota figura est.

§ 1.580  IAMDUDUM et cito, vel quam primum significat, ut "iamdudum sumite poenas", et olim, ut hoc loco.

§ 1.582  SURGIT oritur. et est translatio corporis ad animum, ut alibi "stat conferre manum Aeneae".

§ 1.583  CLASSEM SOCIOSQUE RECEPTOS syllepis per numeros. 'receptos' de maris periculo liberatos, ut "frugesque receptas", vel a Didone; nam et ab ea timuerant, ut ait "laetitiaque metuque".

§ 1.584  UNUS ABEST Oronten significat. QUEM VIDIMUS IPSI SUBMERSUM quod ante doloris fuerat, ut "ipsius ante oculos", nunc consolationis est, cum cernit omnes incolomes.

§ 1.585  DICTIS RESPONDENT CETERA MATRIS modo congruunt, consentiunt, quia dixerat supra "namque tibi reduces socios". alibi 'respondet' respicit, ut "respondet Gnosia tellus".

§ 1.587  SCINDIT SE NUBES nubes tantum dicimus, non nubs, licet dicamus trabs trabes, stirps stirpes, prex preces, plebs plebes. sed de his tantum quae legimus sunt ponenda; non enim artis sunt ista, sed usurpationis, qua metri causa utuntur poetae, ut vel minuant vel augeant nominativum. inde est et supellex supellectilis. ET IN AETHERA PURGAT APERTUM quia aer collectus nubes fecit, ut "atque in nubem cogitur aer", quae puriore vento dissolvitur in aerem.

§ 1.588  RESTITIT AENEAS abscedente scilicet nube. CLARAQUE IN LUCE REFULSIT laus est nimiae pulchritudinis, cui nec lucis claritas derogavit.

§ 1.589  OS UMEROSQUE DEO SIMILIS similes umeros habens deo. et est Graeca figura, ut diximus supra. IPSA aut quod sequitur 'nato genetrix', aut certe 'ipsa', id est pulchritudinis dea.

§ 1.590  DECORAM CAESARIEM a caedendo dicta caesaries, ergo tantum virorum est. quod autem dicit 'decoram' vult etiam in Aenea naturalem fuisse pulchritudinem, ne si totum tribuat Veneri, nihil Aeneae sit reliquum, vel contra nihil relinquatur matris favori: quod sequens melius indicat conparatio. ut Horatius "fortes creantur fortibus" magna arte nec eruditioni aliquid nec natalibus derogat. IVVENTAE iuventus est multitudo iuvenum, Iuventas dea ipsa, sicut Libertas, iuventa vero aetas; sed haec a poetis confunduntur plerumque.

§ 1.591  PURPUREUM pulchrum, ut Horatius "purpureis ales oloribus". LAETOS HONORES non terribiles, ut esse in viris fortibus solent.

§ 1.592  MANUS vel artificis, vel ars ipsa. ADDUNT bene 'addunt', quia et ipsa materies habet naturalem pulchritudinem. EBORI DECUS ebur a barro dictum, id est elephanto, ut Horatius "quid tibi vis, mulier, nigris dignissima barris?" sane naturam huius nominis nec derivatio nec obliqui casus reservant. et eboris enim et eburneus facit, non eburis, sicut murmuris.

§ 1.593  PARIVSVE LAPIS candidissimus est, lygdinus nomine, qui apud Parum nascitur. PARIVSVE LAPIS C. A.] ut in decimo "qualis gemma micat, fulvum quae dividit aurum".

§ 1.594  TUM SIC quid est 'sic'? et sui gratia praepotens et matris auxilio.

§ 1.595  INPROVISUS bene, quia maiora nobis et pulchriora solent videri, †non paulatim aliqua, sed subito stupenda conspicere. CORAM QUEM QUAERITIS hoc loco distinguendum; nam si unum esset, 'adest' diceret, non 'adsum'. et coram non nulli ad personam, ut 'coram Vergilio', palam ad omnes referri volunt, ut 'palam omnibus'. Varro "coram de praesentibus nobis, palam etiam de absentibus". sane coram quidam adverbium putant, quia non subsequitur casus, quidam praepositionem loquellis, non casibus servientem.

§ 1.596  EREPTUS liberatus; et utitur poeta familiarius hoc verbo "eripe me his, invicte, malis" et "eripui, fateor, leto me".

§ 1.597  O SOLA propter Polymestoris factum, qui fide violata defecit ad Graecos, ut habemus in tertio. MISERATA et miseror et misereor unum significat, sed miseror accusativum regit, ut hoc loco, item "nec miseratus amantem est", misereor genetivum, unde est "miserere animi non digna ferentis".

§ 1.598  QUAE NOS RELIQUIAS DANAUM si Troianos significat, simpliciter intellegis; si ad se refert, quod Achillem evasit favore Neptuni. 'Danaum' autem pro Danaorum. TERRAEQUE MARISQUE 'terrae' propter Cretensem pestilentiam, 'maris' propter Orontis interitum.

§ 1.599  OMNIBUS EXHAVSTIS veteres sic dicebant 'clades hausi', id est pertuli. OMNIUM EGENOS egeo honestius genetivo iungitur quam ablativo, cui iungit Cicero, ut "eget ille senatu". item contra Vergilius "quorum indiget usus". quidam autem 'egenos' pro egentes dictum tradunt, nomen pro participio.

§ 1.600  URBE DOMO SOCIAS hoc est et publico et privato dignaris hospitio.

§ 1.601  NON OPIS EST NOSTRAE DIDO 'opis' possibilitatis. et secundum Ateium philologum opes numero tantum plurali divitias significant, ut "Troianas ut opes", numero tantum singulari auxilium, ut "fer opem, serva me obsecro", ab utroque possibilitatem. NEC QUICQUID UBIQUE EST meminit historiae. multi enim post excidium Troiae orbis diversa tenuerunt, ut Helenus Epirum, Antenor Venetiam, alii Sardiniam secundum Sallustium, alii vicina syrtibus loca secundum Lucanum, ut "portusque quietos ostendit Libyae Phrygio placuisse magistro" (9.44).

§ 1.603  DI TIBI ordo est 'dii tibi praemia ferant'. SI QUA PIOS RESPECTANT NUMINA si quidem, ut Horatius "si tamen impiae non tangenda rates transiliunt vada"; nec enim congruit optare dubitantem: aut certe ad se rettulit, qui cum pius esset, tot laborabat incommodis. SI QUA PIOS R. N. S. Q. V. I. E.] 'qua' et 'quid' addidit, erat enim integrum 'si pios numina respiciunt et iustitia usquam est'.

§ 1.604  SI QUID USQUAM IVSTITIAE EST si valet apud homines iustitia. ET MENS SIBI CONSCIA RECTI secundum Stoicos, qui dicunt, ipsam virtutem esse pro praemio, etiamsi nulla sint praemia.

§ 1.605  FERANT adferant vel tribuant. QUAE TE TAM LAETA TULERUNT SAECVLA alibi "nati melioribus annis"; felicitas enim temporum ex nascentum meritis comprobatur, ut e contrario Terentius "hocine saeculum! o scelera, o genera sacrilega!" et digna laus regibus, ut bono tempore nati esse dicantur.

§ 1.606  QUI TANTI TALEM GENVERE PARENTES secundum artem rhetoricam parentes quos ignorat laudat ex liberis. simul sciendum omnia hoc loco laudis praecepta servata; nam et a parentibus laudat, ut 'qui tanti talem genuere parentes'; et ab ipsa, ut 'urbe domo socias'; et a futuro, ut 'nomenque tuum laudesque manebunt'. 'talem' autem, tam iustam, tam piam.

§ 1.607  IN FRETA abusive modo maria; nam proprie fretum est mare naturaliter mobile, ab undarum fervore nominatum. DUM MONTIBUS UMBRAE LUSTRABUNT CONVEXA alii hoc loco distinguunt et dicunt, quamdiu inclinata in montibus latera umbrae pro solis flexu circumibunt, ut "lustrat Aventini montem": aut 'lustrabunt' inumbrabunt, unde lustra et ferarum cubilia et lupanaria per contrarium dicimus, quia parum inlustrantur. alii tamen 'convexa sidera' volunt, id est pendentia, ut "et caeli convexa per auras", id est suspensa, planetasque intellegunt, quia non sunt fixi, sed in aere feruntur. 'pasci' autem aquis marinis sidera, id est ignes caelestes, physici docent, secundum quos Lucanus ait "atque undae plus quam quod digerat aer" (10.260). alii 'sidera convexa' nobis inminentia, vel quae per convexum polum pascuntur, vel quae per convexum disposita exhalatione terrae ali credantur. quidam radios solis pasci asserunt umore terreno. 'polus' autem caelum dixit.

§ 1.609  HONOS honor, an honos quaeritur, quia nominativus pluralis 'res' terminatus singularem in or mittit, ut amores amor, honores honor, exceptis monosyllabis, ut flos mos ros.

§ 1.610  QUAE ME CUMQUE VOCANT TERRAE id est in quibuscumque terris fuero.

§ 1.611  ILIONEA paenultimam huius nominis syllabam natura brevem licentia, qua in nominibus propriis omnes syllabae vocales possunt esse communes, produxit.

§ 1.613  OBSTIPVIT animo perculsa est, quod iam futuri amoris est signum. PRIMO ASPECTU id est pulchritudine. SIDONIA pro Tyria a vicinitate.

§ 1.614  CASU DEINDE id est miseratione. ET SIC ORE LOCVTA EST pleonasmos. sic "vocemque his auribus hausi".

§ 1.615  QUIS TE NATE DEA quis, qualis; admirantis enim est, non interrogantis, ut "quis globus, o cives!" non enim interrogat ille qui nuntiat. hoc autem Dido, ut post indicat, ex Teucri narratione cognovit.

§ 1.616  QUAE VIS qualis. INMANIBUS ORIS ut Sallustius "mare saevum, inportuosum". INMANIBUS ORIS] non de suo regno ait, sed illas oras significat, quas Ilioneus ait "per invia saxa dispulit". ADPLICAT secundum praesentem usum per 'd' prima syllaba scribitur, secundum antiquam orthographiam, quae praepositionum ultimam litteram in vicinam mutabat, per 'p', secundum euphoniam per 'a' tantum. praepositio enim cum ad conpositionem transierit aut vim suam retinet, ut indico, aut mutat ultimam litteram, ut sufficio, aut perdit, ut coemo.

§ 1.617  TUNE ILLE AENEAS et hoc admirativum, non interrogativum. 'ille' autem honoris est, ut "sic Iuppiter ille monebat", vel 'tune ille' videtur beneficium Veneris admirari in eo, quem adamatura est. DARDANIO ANCHISAE bene Anchisen addidit, ne cui diceret esset incertum; cum multis enim Venus concubuit. sed sciendum Anchisen, ut fabula loquitur, pastorem fuisse et cum eo amato Venerem concubuisse. unde Aeneas circa Simoin fluvium natus est; deae enim vel nymphae enituntur circa fluvios vel nemora. quod cum iactaret Anchises, adflatus fulmine oculoque privatus est.

§ 1.619  TEUCRUM MEMINI SIDONA VENIRE quidam 'memini venire' pro 'memini venisse' accipiunt. TEUCRUM SIDONA VENIRE historia hoc habet, Herculem cum Colchos iret perdito Hyla, qui aquatum profectus, ut fabula loquitur, a nymphis adamatus et raptus est, ut veritas habet, lapsus in fontem altissimum necatus est, post peragratam Mysiam navibus Troiam venisse. a cuius portu cum eum Laomedon arceret, occisus est, et eius filia Hesiona belli iure sublata comiti Telamoni tradita est, qui primus ascenderat murum, unde Teucer natus est; nam Aiacem ex alia constat esse procreatum. tunc Hercules Priamum quoque redemptum a vicinis hostibus in paterno regno locavit: unde et Priamus dictus est apo tou priasthai, id est emi. ceterum quae de liberata dicuntur Hesiona constat esse fabulosa. sed Teucer cum Troia eversa sine fratre esset reversus, qui se furore propter perdita Achillis arma interemerat, vel, ut quidam volunt, quia non defenderat Aiacis fratris interitum, ut alii, quod ossa fratris non rettulisset, ut non nulli, quod Tecmessam concubinam vel eius fratris filium Eurysacen ad avum Telamona de Troia secum non reduxerit, quia ille alia navi vectus felicius navigaverat, Salamine pulsus a patre Sidona venit, ex quo Dido cuncta cognovit. Aiax autem Achillis patruelis frater fuerat, quoniam Telamon et Peleus fratres fuerunt, Aeaci filii.

§ 1.621  BELUS quidam alium patrem Elissae dicunt. OPIMAM pro opulentam non nulli accipiunt. VASTABAT CYPRUM quam subactam concessit Teucro, ut in ea conlocaret imperium, qui ex responso Apollinis illuc perrexerat et civitatem Salaminam ex nomine patriae ibi condidit, licet alii dicant ab ipso Teucro Cypri superatos incolas et sic conditam civitatem: unde 'auxilio Beli' accipi potest, etiam Teucro auxilium a Belo ad occupationem insulae praestitum.

§ 1.622  DICIONE potestas dictis constat, id est imperio. et quaerendus nominativus huius nominis. sed de hac re historia longe aliud continet.

§ 1.623  CASUS hoc loco ruinae, ut "ceciditque superbum Ilium", non fortunae intellegendus est casus.

§ 1.624  PELASGI Graeci a Pelasgo Iovis et Larissae filio.

§ 1.625  IPSE HOSTIS TEUCROS Troianorum laudis exaggeratio, quod etiam ab hoste laudantur. et quidam 'hostis' singularem, quidam pluralem legunt. LAVDE quidam pro virtute accipiunt, ut "primam merui qui laude coronam". FEREBAT laudabat, praeferebat.

§ 1.626  TEUCRORUM A STIRPE VOLEBAT propter genus maternum, ut supra diximus. et plus est quod dixit 'volebat', quasi materno gaudens refutaret genus paternum. sane 'stirps' cum de origine dicimus generis feminini est, ut "heu stirpem invisam", cum de ligno masculini "sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum".

§ 1.627  TECTIS SUCCEDITE NOSTRIS ad convivium vocat; nam iam supra dixit 'urbe, domo socias'. dicitur autem 'o tectis succedite', ut "succeditque gemens stabulis", et "tecto adsuetus coluber succedere".

§ 1.628  ME QUOQUE quemadmodum vos. SIMILIS FORTUNA scilicet adversa.

§ 1.629  DEMUM postea.

§ 1.630  NON IGNARA MALI MISERIS SUCCURRERE DISCO quare 'non disco'? quia non sum ignara; bis enim intellegimus 'non', ut supra diximus. sic Sallustius "segnior neque minus gravis et multiplex cura".

§ 1.631  SIMUL AENEAN IN REGIA DUCIT TECTA et hoc et quod sequitur videtur auspicium nuptiarum.

§ 1.632  SIMUL DIVUM TEMPLIS INDICIT HONOREM apud maiores nostros mos fuit, ut magistratus post res serias quae consulto peragebantur in fine actus adderent 'diis honorem dico', vel alio modo 'hinc ad deos', quod poeta, amator antiquitatis, subtiliter docet; infert enim Didonem post habitum cum Aenea colloquium et iunctam hospitalitatem, 'quare agite o tectis iuvenes succedite nostris' et supra 'urbem quam statuo vestra est' et 'Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur', [1.post actum publicum,] diis sacra iussisse; nam subiungit 'simul Aenean in regia ducit tecta, simul divum templis indicit honorem'. INDICIT HONOREM id est iussit fieri supplicationes. et bene 'indicit', quia Troiani inopinato venerant. et feriae aut legitimae sunt aut indictae. indici autem dicuntur, quia paupertas maiorum ex conlatione sacrificabat, aut certe de bonis damnatorum: unde et supplicia dicuntur supplicationes, quae sunt de bonis supplicia passorum. Sallustius "in suppliciis deorum magnifici". hinc etiam sacrum et venerabile et exsecrandum intellegimus, quia sacrae res de bonis exsecrandorum fiebant. INDICIT HONOREM] indictiva sacrificia dicebantur quae subito ad praesens tempus indicebantur. dicebantur sacra et honoraria, quod utrumque hoc loco complexus videtur.

§ 1.635  TERGA SVUM non declinatio 'u' litteram hoc loco geminat, sed ratio nominis in quo est 'u', sicut et in 'rum' mittit genetivum pluralem non per declinationem, sed quia est in nomine 'r', ut patrum. alituum vero ubi legimus, parenthesis est, sicut Mavortis, nam alitum facit.

§ 1.636  MUNERA LAETITIAMQUE DEI id est Liberi patris, ac per hoc vinum: aut certe ut multi legunt 'laetitiamque die', id est diei, ut supra dicta munera sint multorum dierum usui sufficientia, intellegamus autem missa aliqua etiam ad usum diei. †in caesi dilegitur. non nulli 'dii' legunt, sicut veteres 'famis fami'. Plautus in Mercatore "qui aut Nocti, aut Dii, aut Soli, aut Lunae" (Mer. 4-5). sane quidam hunc versum intellegi non putant posse, ut est ille "quem tibi iam Troia".

§ 1.637  SPLENDIDA INSTRVITUR pro instruitur et splendida fit. LUXV modo abundantia, alibi luxuria. et notandum, quia affluentiam ubique exteris gentibus dat, Romanis frugalitatem, qui et duobus tantum cibis utebantur et in atriis sedebant edentes: unde Iuvenalis "quis fercula septem secreto cenavit avus?" et Vergilius "perpetuis soliti patres considere mensis". MEDIIS TECTIS iuxta cottidianam consuetudinem ait 'mediis', ut si dicamus 'in media domo sua sedens turbatus'.

§ 1.639  LABORATAE VESTES labore perfectae, ut "laboratasque premunt ad pectora ceras". et est sermo in conpendium coactus, sicut "rapuitque in fomite flammam", id est raptim fecit. et sane 'vestes' non illas dicit quibus induimur, sed stragulas, super quas discumbitur, sic enim dicebantur 'vestes stragulae'. OSTROQUE SUPERBO claro, pretioso, id est per se superbo, aut quia superbos faciat.

§ 1.640  INGENS ARGENTUM MENSIS aut subaudi 'exponunt', aut mensas argenteas accipe. CAELATAQUE IN AURO insculpta. et nomen hoc in principali aliam habet naturam, in derivatione mutat. nam celum dicitur ferrum ipsum unde operantur argentarii, quod producitur naturaliter, sed in derivatione mutatur; diphthongus namque est 'caelataque in auro'.

§ 1.641  FORTIA FACTA PATRUM veteres enim in conviviis solebant fortia parentum facta narrare, quae hic etiam insculpta dicit. et hic resolvit poeta illud quod reprehenditur, cur in templo Iunonis non Poenorum, sed Troianorum et Graecorum facta depinxerit, scilicet quod suorum res pretiosiore materia signatas habuerit. SERIES ordo conexus.

§ 1.642  PER TOT DUCTA VIROS a Belo, primo rege Assyriorum, ut "ab antiquo durantia cinnama Belo" usque ad Belum, patrem Didonis, qui et ipse Assyrius fuit, quamvis alio nomine pater Didonis fuisse dicatur. hinc est "quam Belus et omnes a Belo soliti", cum inter patrem et filiam medius nullus existat. et hoc regis nomen ratione non caret; nam omnes in illis partibus Solem colunt, qui ipsorum lingua El dicitur, unde et Helios. ergo addita digammo et in fine facta derivatione a Sole regi nomen inposuit.

§ 1.643  AENEAS sequitur 'rapidum ad naves', cetera per parenthesin dicta sunt.

§ 1.644  RAPIDUM AD NAVES PRAEMITTIT ACHATEN non praemittit, nec enim sequitur ipse, sed praerapidum, quod ex adfectu patris, id est eius qui mittit, intellegendum est, non ex Achatae velocitate. et sic praerapidum dixit, quomodo Terentius "per pol quam paucos", hoc est perquam paucos; 'pol' enim ipsum per se plenum est iurantis adverbium, cui praepositio separatim numquam cohaeret.

§ 1.645  FERAT adferat, nuntiet, ut "feret haec aliquam tibi fama salutem".

§ 1.646  STAT modo 'est', ut "Graio stant nomine dictae"; alias 'horret', ut stant lumina flamma et "stabat acuta silex"; item 'plenum est', ut "iam pulvere caelum stare vident" et "stant et iuniperi et castaneae hirsutae"; item 'positum est', ut "stant manibus arae"; item 'placet', ut "stat conferre manum Aeneae" et "stat casus renovare omnes". pro loco ergo hic sermo intellegendus est.

§ 1.647  ILIACIS EREPTA RVINIS commendat ex loci difficultate, ut "nec tuta mihi valle reperti"; item ex persona, ut 'ornatus Argivae Helenae' et 'Ilione quod gesserat olim', ut "hoc Priami gestamen erat": quemadmodum plerumque ex longinquitate, ut "ex Aethiopia est usque haec". EREPTA ostendit valde pretiosa, quae meruerunt ex ruinis civitatis eripi. laborat autem poeta hoc sermone probare, ab Aenea non esse proditam patriam, si ornatus Helenae, quam cum Antenore Troiam prodidisse manifestum est, ex incendio eripuit bellorum casu, non pro praemio proditionis accepit.

§ 1.648  SIGNIS AUROQUE signis aureis, ut "molemque et montes". PALLAM RIGENTEM duram propter aurum, sicut vel novas vestes videmus. significat autem tunicopallium, quod secundum Varronem palla dicta est ab inrugatione et mobilitate, quae est et circa finem huiusmodi vestium, apo tou pallein.

§ 1.649  ET CIRCUMTEXTUM VELAMEN cycladem significat. ACANTHO genus virgulti flexuosum, quod vulgo herbacanthum dicunt, in cuius imitationem arte vestis ornatur. Varro ita refert: "Onesicritos ait, in India esse arbores, quae lanam ferant, item Epicadus in Sicilia, quarum floribus quom dempti sint nuclei ex his inplicitis mulieres multiplicem conficere vestem". hinc vestimenta acanthina appellata.

§ 1.650  ORNATUS ARGIVAE HELENAE a vicinitate dixit 'Argivae'. et paulo post 'Mycenis', cum Spartana fuerit, quae civitas est in Laconica; nam legimus "me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter". et vide iam omen infelicitatis futurae, cum adulterae suscipit munera. QUOS ILLA MYCENIS hic quoque commendatio muneris a persona, quae in fuga magni fecerit.

§ 1.651  PERGAMA CUM PETERET eo tempore quo a Paride sollicitata est Helena Venere faciente, quae ei praemium pro victoria, quam de malo aureo acceperat, alienum matrimonium concilians solverat. nota fabula omnibus traditum est, quamvis vera historia hoc habere dicatur, non sollicitatam a Paride Helenam, sed cum non ei consentiret, ut absente eo tempore Menelao sponte eum sequeretur ad Troiam, expugnata civitate vi a Paride sublatam. unde factum est, ut Paris timore, ne qui eum insequerentur, non recto itinere properaret ad patriam, sed deverteret ad Aegyptum et ad regem Proteum veniret. qui cum esset sacrificus et agnovisset alienam uxorem a Paride raptam, duci eam dicitur subtraxisse et nescio quibus disciplinis phantasma in similitudinem Helenae formatum Paridi dedisse, quod in undecimo plenius invenies. INCONCESSOSQUE HYMENAEOS et fato et legibus. Hymenaeus autem ut alii dicunt deus est nuptiarum, ut alii, quidam iuvenis fuit, qui die nuptiarum oppressus ruina est, unde expiationis causa nominatur in nuptiis. falsum est autem; nam vitari magis debuit nomen extincti. sed hoc habet veritas: Hymenaeus quidam apud Athenas inter bella saevissima virgines liberavit, quam ob causam nubentes eius invocant nomen, quasi liberatoris virginitatis. hinc etiam apud Romanos Thalassio invocatur. cum enim in raptu Sabinarum plebeius quidam raptam pulcherrimam duceret, ne ei auferretur ab aliis, Thalassionis eam ducis nobilis esse simulavit, cuius nomine fuit puellae tuta virginitas.

§ 1.652  EXTULERAT secum exportaverat. MATRIS LEDAE MIRABILE DONUM vel quod ipsa filiae, vel quod ei Iuppiter dederat.

§ 1.653  PRAETEREA SCEPTRUM ILIONE bene offert munera apta personis, sicut etiam Latino in septimo. ILIONE QUOD GESSERAT OLIM quia etiam feminae sceptro utebantur. 'gesserat' autem pro gestaverat, ut "hoc Priami gestamen erat". et quaeritur, utrum hoc sceptrum de Thracia, an de Troia sublatum. quidam Aeneae ab Iliona datum dicunt. sed quamvis apta nupturae reginae sint munera, tamen futurorum malorum continere omen videntur.

§ 1.654  MAXIMA NATARUM PRIAMI quia ante etiam feminae regnabant, praesertim primogenitae; unde est 'maxima'. haec autem uxor Polymestoris fuit, quae post captum Ilium eiecta a viro manu sua interiit. MONILE ornamentum gutturis, quod et segmentum dicunt, ut Iuvenalis "segmenta et longos habitus", licet segmentatas vestes dicamus, ut ipse "et segmentatis dormisset parvula cunis".

§ 1.655  BACATUM ornatum margaritis. dicimus autem et haec margarita et hoc margaritum et haec margaris, quod Graecum est, quo modo Nais. sane multi separant gemmam a margarita, ut Cicero "nullam gemmam aut margaritam", et gemmas volunt dici diversi coloris, margaritas vero albas; vel gemmas integras, margaritas pertusas. DUPLICEM aut latam, ut "duplici aptantur dentalia dorso", item at "duplex agitur per lumbos spina": aut certe re vera duplicem gemmis et auro. sane inmiscet Romanam consuetudinem; coronis enim feminae utebantur.

§ 1.656  HAEC CELERANS celeriter facere cupiens.

§ 1.657  AT CYTHEREA ab insula quae numero tantum plurali dicitur, ut "sunt alta Cythera". NOVAS ARTES ars ton meson est, unde sine epitheto male ponitur. veteres autem artes pro dolis ponebant, ut Terentius in heauton timorumeno "offendi quendam ibi militem eius noctem orantem: haec arte tractabat virum", item in Phormione "artificem probum"; nam et Graeci dolos tekhnas dicunt, ut in secundo "periurique arte Sinonis".

§ 1.658  FACIEM MUTATUS nota figura est. quod autem addidit 'et ora', perissologia est.

§ 1.659  FURENTEM INCENDAT REGINAM incendat et furere faciat, ut "animumque labantem inpulit". INPLICET proprie ait; inpliciti enim morbo dicuntur; nam et amor morbus.

§ 1.661  DOMUM TIMET AMBIGVAM in qua habitat mutabilis femina, ut "varium et mutabile semper femina", item Iuno in quarto "suspectas habuisse domos Carthaginis altae". AMBIGVAM] modo incertam. alias 'ambiguam' pro gemina duplicique accipitur, ut "agnovit prolem ambiguam". BILINGVES fallaces; nec enim ad linguam rettulit, sed ad mentem.

§ 1.662  ATROX IVNO quantum ad Venerem pertinet saeva, non quod ita de ea poeta iudicet. ET SUB NOCTEM CURA RECURSAT circa noctem. et sciendum quia, cum tempus significatur, sub praepositio accusativo cohaeret, ut "aut ubi sub lucem densa inter nubila sese diversi rumpunt radii". et bene 'sub noctem cura recursat', quia vehementiores curae vel circa noctem vel per noctem sunt. 'recursat' autem recurrit et revertitur; quasi semper in mentem venit.

§ 1.663  ALIGERUM compositum a poeta nomen. ERGO HIS ALIGERUM DICTIS ADFATVR AMOREM Latini deum ipsum 'Cupidinem' vocant, hoc quod facit 'amorem'. sed hic imitatus est Graecos, qui uno nomine utrumque significant; nam Amorem dixit deum: sed discrevit epitheto. sane numen hoc ratione non caret. nam quia turpitudinis est stulta cupiditas, puer pingitur, ut "inter quas curam Clymene narrabat inanem", id est amorem, item quia inperfectus est in amantibus sermo, sicut in puero, ut "incipit effari mediaque in voce resistit". alatus autem ideo est, quia amantibus nec levius aliquid nec mutabilius invenitur, ut in ipsa probatur Didone; nam de eius interitu cogitat, cuius paulo ante amore deperibat, ut "non potui abreptum divellere corpus". sagittas vero ideo gestare dicitur, quia et ipsae incertae velocesque sunt. et haec ratio paene in omnibus aliis numinibus pro potestatum qualitate formatur.

§ 1.664  NATE MEAE VIRES aut quia Veneria voluptas exerceri sine amore non potest, aut secundum Simoniden qui dicit, Cupidinem ex Venere tantum esse progenitum: quamquam alii dicant ex ipsa et Marte, alii ex ipsa et Vulcano, alii vero Chai et primae rerum naturae eum esse filium velint. sane et hic persuasoriam agit, sicut superius, ubi Iuno ad Aeolum loquitur "Aeole, namque tibi". sed ibi quia dea cum homine loquebatur, principio opus non fuit, hic vero principio usus est, quia dea cum deo loquitur ad benivolentiam comparandam. 'nate' ab indulgentissimo nomine: causa amoris 'mea magna potentia': quid possit facere 'qui tela typhoea temnis': pro quo 'frater ut Aeneas pelago tuus': contra quem 'odiis Iunonis iniquae': nam quod dicit 'frater tuus', non 'filius meus', ostendit etiam ei profuturum qui rogatur; nam ex eo genere est illud 'et nostro doluisti saepe dolore'. sequitur causa 'hunc Phoenissa tenet Dido': timor ipsius 'et vereor quo se Iunonia vertant hospitia': rem ipsam 'quocirca capere ante dolis': modus 'qua facere id possis': quamdiu 'noctem non amplius unam': an difficile sit 'et notos pueri puer indue vultus': quomodo 'ut cum te gremio accipiet laetissima Dido': subito amabit 'occultum inspires ignem fallasque veneno': nihil promisit; quid enim promitteret deo? SOLUS, NATE qui Iovis contemnis fulmina, quae diis ceteris solent esse terrori.

§ 1.665  PATRIS SUMMI nunc quidem de Iove proprie dixit. sciendum tamen pro qualitate rerum vel personarum summum deum dici vel patrem; nam unusquisque eum summum putat esse quem colit, ut "summe deum sancti custos Soractis Apollo". TYPHOE+A multi 'Typhoia' legunt, ut cerialia et cerealea. 'Typhoe+a' autem dixit non quibus Typhoeus usus est, sed quibus Iuppiter in Typhoeum: a spoliis [1.id est virtute] et victoria epitheton posuit, ut Scipio Africanus et Metellus Creticus. TEMNIS aphaeresis est pro contemnis. hac autem laude hoc agit, facile eum posse Iunonem contemnere qui contemnit et Iovem.

§ 1.666  AD TE CONFUGIO personarum ratio facit laudis augmentum. TUA NUMINA possibilitatem. et notandum unum deum plura habere numina, ut supra diximus de Iunone.

§ 1.667  FRATER UT AENEAS conciliatio a qualitate personae. 'ut' autem est quemadmodum, quod in pronuntiatione extenditur, quando temporis non est.

§ 1.668  IACTETURQUE vacat 'que'. ODIIS IVNONIS INIQUAE iusta causa petitionis ostenditur. 'odium' autem 'o' in nomine breve est, in verbo longum, ut 'odi', quemadmodum 'liquor' 'li' brevis est, 'liquitur' longa.

§ 1.669  NOTA TIBI Graeca figura est, ut Terentius "mira vero militi quae placeant". NOSTRO DOLVISTI SAEPE DOLORE 'nostro' aut eo quo et ego, aut 'doluisti' ideo quia me dolentem vidisti, ut 'dolea illa re'.

§ 1.670  PHOENISSA de Phoenice. TENET moratur. BLANDIS VOCIBUS ideo dixit 'blandis', ut ostenderet Didonem facile amore incendi posse, quae ante iam blanda est, quam amat.

§ 1.671  QUO SE IVNONIA VERTANT HOSPITIA 'quo' in quam partem. 'Iunonia' autem 'hospitia' Carthaginem dicit, ubi habitabat Iuno, ut "hic illius arma": aut certe hoc ipsum vereor, quod Aeneae Carthago in hospitium patuit, ut est "timeo Danaos et dona ferentes".

§ 1.672  HAVD TANTO CESSABIT CARDINE RERUM aut deiktikos dixit, ne in tantum quidem, hoc est brevi occasione cessabit; aut simpliciter intellegendum est, non poterit in tanta rerum opportunitate cessare, ut sit de proverbio tractum, quo dicitur 'res in cardine est', hoc est in articulo. quidam sic intellegunt: cum in incerto statutae res sunt, in cardine esse dicuntur, et translationem verbi a ianua tractam volunt, quae motu cardinis hac atque illac inpelli potest.

§ 1.673  QUOCIRCA quapropter. MEDITOR mente pertracto.

§ 1.674  NE QUO SE NUMINE MUTET 'quo' vel vacat, vel pronomen est. et bene supprimit nomen Iunonis, ne eius frequenti commemoratione Cupidinem terreat; magis enim vult eum intellegere, quam audire Iunonem. aut certe adverbium est, ut sit, timeo ne se numine Dido aliquam commutet in partem.

§ 1.675  MECUM id est cum officio Venerio, nec potest intellegi 'quemadmodum ego'; aliter enim a matre Aeneas amatur, aliter a Didone. MECUM per meos amores, id est me adnitente.

§ 1.676  QUA id est quomodo. ACCIPE audi, ut "accipe nunc Danaum insidias", ut contra 'da' dic; ut "da, non indebita posco" et "da Tityre nobis". MENTEM dispositionem, consilium.

§ 1.677  ACCITU evocatione. et est quartae declinationis.

§ 1.678  URBEM SIDONIAM quam tenent Sidonii. MEA MAXIMA CURA et Aeneas cura est, sed Ascanius maxima, "cui regnum Italiae Romanaque tellus debentur": et ubique Ascanius maxima cura Veneris introducitur, ut "Veneris iustissima cura", item "hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae".

§ 1.679  DONA RESTANTIA quae restiterunt, quae superfuerunt. et ante pelagus posuit, cum post Troiae eversionem navigaverit Aeneas.

§ 1.680  SOPITUM SOMNO unum quidem est sopor et somnus, sed modo 'sopitum' inrigatum intellegimus. CYTHERA sicut supra dictum est genere neutro pluraliter, ut alibi "sunt alta Cythera".

§ 1.681  IDALIUM Cypri nemus est, in quo oppidum breve, ut paulo post "Idaliae lucos", item "Idaliumque nemus". SACRATA SEDE vel templi vel oppidi.

§ 1.682  NE QUA 'qua' vacat, ut frequenter diximus. MEDIUS inportunus, incongruus.

§ 1.683  TU FACIEM ILLIUS 'faciem' pro vultu posuit. nullus enim faciem alterius potest accipere, sed vultum, qui pro mentis qualitate formatur: unde infra est 'et notos pueri puer indue vultus'. TU FACIEM ILLIUS] quod difficile numini non est, ut in faciem mutetur alterius. sane 'illius' in Georgicis corripuit, ut "illius inmensae". NOCTEM NON AMPLIUS UNAM ut supra diximus artis poeticae est non omnia dicere: unde nunc praemisit 'noctem unam'; nec enim dicturus est aut abscessum Cupidinis aut adventum Ascanii.

§ 1.684  PUERI PUER argumentum a facili. LAETISSIMA DIDO non est epitheton perpetuum, id est cum laeta esse coeperit.

§ 1.686  REGALES INTER MENSAS epulas intemperantes, in quibus castitas rara est et facilis amoris occasio: unde est "sine Cerere et Libero friget Venus". LATICEMQUE LYAEUM latex proprie aqua est fontium ab eo quod intra terrae venas lateat, sed et vinum latet intra uvam, unde nunc dixit laticem. 'Lyaeum' autem pro 'Lyaeium' dixit, figurate ponens principalitatem pro derivatione.

§ 1.688  OCCULTUM INSPIRES IGNEM definitio amoris est ignis occultus. VENENO venenum dictum ab eo quod per venas eat. ideo post ait "longumque bibebat amorem".

§ 1.689  PARET AMOR DICTIS ut supra pro Cupidine amorem ponit. sane notandum, quod interdum ubi inducit minorem festinantem parere, maiori respondentem eum non facit, ut hoc loco Cupidinem, ut in quarto "ille patris magni parere parabat imperio", et in septimo "exin Gorgoneis Alecto infecta venenis".

§ 1.690  ET ALAS EXVIT laus ingens Ascanii per transitum, siquidem Cupido alis tantum depositis Ascanius fuit.

§ 1.691  PLACIDAM PER MEMBRA QUIETEM aut epitheton est quietis, aut ideo 'placidam' dixit, quia est quies, quae potest etiam somniorum terrore turbari.

§ 1.692  INRIGAT infundit: proprie quia et somnus sic pingitur quasi cornu infundat. FOTUM sublatum, complexum.

§ 1.693  AMARACUS hic puer regius unguentarius fuit, qui casu lapsus dum ferret unguenta, maiorem ex unguentorum confusione odorem creavit: unde optima unguenta amaracina dicuntur. hic postea in herbam sampsucum versus est, quam nunc etiam amaracum dicunt.

§ 1.695  IAMQUE IBAT cum vix Venus ista dixisset. sane neque festinantibus personis neque minoribus est respondendi facultas, ut hoc loco Cupidini, Mercurio supra, item in quarto, ut in septimo Furiae.

§ 1.697  CUM VENIT aut pro 'cum veniret', aut ut 'cum' sit adverbium temporis pro dum; nec enim potest coniunctivi modi particula iungi indicativo. sane sciendum, malo errore 'cum' et 'dum' a Romanis esse confusa. AVLAEIS velis pictis, quae ideo aulaea dicta sunt, quod primum in aula Attali regis Asiae, qui populum Romanum scripsit heredem, inventa sunt. ideo autem etiam in domibus tendebantur aulaea, ut imitatio tentoriorum fieret, sub quibus bellantes semper habitavere maiores: unde et in thalamis hoc fieri hodieque conspicimus. Varro tamen dicit vela solere suspendi ad excipiendum pulverem, quia usus camerae ignorabatur: unde Horatius "interea suspensa gravis aulaea ruinas in patinam fecere, trahentia pulveris atri, quantum non Aquilo Campanis excitat oris". sciendum sane omnia Graeca nomina in e exeuntia, cum derivationem faciunt, e in ae diphthongon convertere, ut aule aulaea, Ide Idaea, Aitne Aetnaea. SUPERBIS nobilibus, ut "ceciditque superbum Ilium".

§ 1.698  AVREA si 'Dido aurea', pulchram significat, et est nominativus, si 'sponda aurea', septimus quidem est, sed synizesis fit, et spondeus est. SPONDA antiqui stibadia non habebant, sed stratis tribus lectis epulabantur, unde et triclinium sterni dicitur. sic Cicero "sterni triclinia, et in foro sterni iubebat". unde apparet errare eos, qui triclinium dicunt ipsam basilicam vel cenationem. MEDIAMQUE LOCAVIT ipse enim apud maiores domini fuerat locus, ut aperte Sallustius docet "igitur discubuere: Sertorius inferior in medio, super eum L. Fabius Hispaniensis senator ex proscriptis; in summo Antonius, et infra scriba Sertorii Versius; et alter scriba Maecenas in imo, medius inter Tarquinium et dominum Perpernam". LOCAVIT collocavit.

§ 1.699  IAM PATER AENEAS religiosus, quia pater proprie omnium deorum epitheton est, ut ubique ostendit Vergilius.

§ 1.700  OSTRO pro purpura posuit, unde tingitur purpura.

§ 1.701  DANT MANIBUS FAMULI LYMPHAS humilis character, qui iskhnos dicitur; vilia enim describuntur. CEREREMQUE CANISTRIS hic panem, alibi triticum, ut "tum Cererem corruptam undis". EXPEDIUNT proferunt. TONSISQUE FERUNT MANTELIA VILLIS 'tonsis villis' vel minutis vel conpositis, ut "tonsa coma, pressa corona est"; constat enim maiores mappas habuisse villosas, quibus etiam in sacris utebantur, sicut in georgicis "manibus liquidos dant ordine fontis germanae, tonsisque ferunt mantelia villis"; de supplicaturis enim hoc dixit. 'mantelia' vero a manibus tergendis dicta, et est nominativus mantele, quo modo torale. quod autem legimus "ne turpe toral", apocope est.

§ 1.703  QUINQUAGINTA hoc est multae. ORDINE LONGO id est dispositione, secundum Tullium, qui in oeconomicis dicit, quid ubi ponendum sit; nec enim debent universa confundi. CURA PENUM STRVERE inter penum et cellarium hoc interest, quod cellarium est paucorum dierum, unde et in cellam dicitur imperatum frumentum, penus vero temporis longi. sane dicimus et hic et haec et hoc penus, sed a masculino et a feminino genere quarta est declinatio, a neutro tertia, quo modo pecus pecoris. unde Horatius "portet frumenta penusque", masculino vero genere Plautus "nisi mihi annuus penus datur" (Ps. 178), feminino Lucilius posuit, ut "uxori legata penus". quartae autem declinationis esse Persius docet, ut in "locuplete penu defensis pinguibus Umbris".

§ 1.704  STRVERE ordinare, conponere, unde et structores dicuntur ferculorum conpositores. ET FLAMMIS ADOLERE PENATES colere. sed adolere proprie est augere. in sacris autem kat' euphemismon adolere per bonum omen dicitur; nam in aris non adolentur aliqua, sed cremantur et consumuntur. ET FLAMMIS ADOLERE PENATES] quia veteres in focis sacrificabant, ut ipse alibi "hortor amare focos".

§ 1.705  TOTIDEMQUE PARES AETATE MINISTRI non numerus habet admirationem, sed aetatis aequalitas.

§ 1.706  QUI DAPIBUS MENSAS ONERENT dapes regum sunt, epulae privatorum. 'onerent' autem potest et ad abundantiam retulisse et de veterum more dixisse, quibus cum accubuissent omnis cena semel adponebatur. et quidam volunt hoc secundum veterem caerimoniarum ritum adverti debere, quod flamini Diali mensa inanis non anteponebatur; nam cum dicit 'qui dapibus mensas onerent et pocula ponant', et alibi "et vina reponite mensis", quid aliud ostendit, quam mensam vacuam non antepositam Aeneae, quem ubique omnia sacerdotia inducit habuisse? ET POCULA PONANT secundum antiquum locutus est morem, quia veteribus non in manus dabantur pocula, sed mensis adponebantur, ut hodieque apud plures pocula in canistris argenteis adponuntur, quae canistra siccaria dicuntur.

§ 1.708  TORIS PICTIS pro in toris pictis. et torus dictus est, quod veteres super herbam tortam vel sedebant vel discumbebant, ut "proximus ut viridante toro consederat herbae". IVSSI DISCUMBERE bene 'iussi' de regiis satellitibus dixit, qui utique subiecti habebantur imperio, nec tamquam hospites fuerant invitati. discumbere autem iuxta consuetudinem suorum temporum dixit, quia olim sedentes vescebantur, ut ipse alibi "gramineoque viros locat ipse sedili" et "perpetuis soliti patres considere mensis".

§ 1.709  MIRANTUR DONA AENEAE, MIRANTUR IVLUM hoc ad Tyrios rettulit. MIRANTUR IVLUM quem putabant Iulum.

§ 1.710  FLAGRANTISQUE DEI VULTUS hoc ad poetam refertur. FLAGRANTIS ardentis divinitate. SIMULATAQUE VERBA conposita in Ascanii similitudinem. et hoc ex persona poetae accipiendum.

§ 1.712  PRAECIPVE INFELIX propter casum futurum, ut probant sequentia 'pesti devota futurae'. ideo ergo infelix. 'pesti' autem amori vel malo. 'devota' vero de oratione Augusti translata locutio, quam habuit in laudatione funeris Marcelli, cum diceret, illum inmaturae morti devotum fuisse.

§ 1.713  EXPLERI MENTEM NEQUIT Graeca figura est. TUENDO dum intuetur. et omnis gerundi modus tam ab agentis quam a patientis significatione similiter profertur, ut "cantando tu illum", id est dum cantas, et "frigidus in pratis cantando rumpitur anguis", id est dum ei cantatur.

§ 1.714  ILLE UBI postquam, ut Horatius "nos ubi decidimus", hoc est postquam; nam si loci esset, 'quo' diceret. ergo 'ubi' interdum adverbium loci est, interdum temporis.

§ 1.716  ET MAGNUM arduum; difficile est enim imitari verum filii adfectum. FALSI IMPLEVIT GENITORIS AMOREM non veri, vel pro eo qui fallebatur, ut sit, implevit amorem eius quem decipiebat simulando eum esse patrem suum, et est magis absolutum participium; nam illic nomen est "falsi Simoentis ad undam".

§ 1.717  REGINAM PETIT non simpliciter dixit 'petit'; nam petere est proprie insidiari.

§ 1.718  GREMIO FOVET sustinet, ut "et fotum gremio".

§ 1.719  INSIDAT in sinu sedeat, legitur tamen et 'insideat', id est ut quidam volunt insidias faciat. AT MEMOR ILLE MATRIS hoc est praeceptorum matris.

§ 1.720  ACIDALIAE Acidalia Venus dicitur vel quia inicit curas, quas Graeci akidas dicunt, vel certe a fonte Acidalio qui est in Orchomeno Boeotiae civitate, in quo se Gratiae lavant, quas Veneri esse constat sacratas; ipsius enim et Liberi filiae sunt: nec immerito; gratiae enim per horum fere numinum munera conciliantur. ideo autem nudae sunt, quod gratiae sine fuco esse debent, ideo conexae, quia insolubiles esse gratias decet: Horatius "segnesque nodum solvere Gratiae". quod vero una aversa pingitur, duae nos respicientes, haec ratio est, quia profecta a nobis gratia duplex solet reverti, unde est supra "nec te certasse priorem paeniteat". sane Veneri multa nomina pro locis vel causis dicuntur inposita. nam Venerem vocari quidam propter promptam veniam dicunt. alii "Suadam" appellant, quod ipsa conciliatio Suada sit. dicitur etiam "Obsequens Venus", quam Fabius Gurges post peractum bellum Samniticum ideo hoc nomine consecravit, quod sibi fuerit obsecuta: hanc Itali †"Postvotam" dicunt. dicta est etiam "Equestris Venus", dicta et "Cloacina", quia veteres cloare purgare dixerunt. dicitur et "Myrica" et "Myrtea" et "Purpurissa". est et "Erycina", quam Aeneas secum advexit. dicitur et "Salacia", quae proprie meretricum dea appellata est a veteribus, et "Lubentina", quae lubentiam mentibus novam praestat, quamvis alii hanc "Lubiam" dicant, quod eo numine consilia in medullas labantur. alii "Mimnerniam" vel "Meminiam" dicunt, quod meminerit omnium. est et "Verticordia", est et "Militaris Venus", est et "Limnesia" quae portubus praeest. ipsa et "Victrix" et "Genetrix" ex Caesaris somnio sacrata. est et "Venus Calva" ob hanc causam, quod cum Galli Capitolium obsiderent et deessent funes Romanis ad tormenta facienda, prima Domitia crinem suum, post ceterae matronae imitatae eam exsecuerunt, unde facta tormenta, et post bellum statua Veneri hoc nomine collocata est, licet alii Calvam Venerem quasi puram tradant, alii Calvam, quod corda amantum calviat, id est fallat atque eludat. quidam dicunt porrigine olim capillos cecidisse feminis et Ancum regem suae uxori statuam calvam posuisse, quod constitit piaculo; nam post omnibus feminis capilli renati sunt, unde institutum, ut Calva Venus coleretur. apud Cyprios Venus in modum umbilici, vel ut quidam volunt, metae colitur. apud Ephesios "Venerem Automatam" dixerunt, vel "Epidaetiam". ratio autem horum nominum talis est. Meliboea et Alexis amore se mutuo dilexerunt et iuramento se adstrinxerunt, ut cum tempus nuptiarum venisset sibimet iungerentur: sed cum virginem parentes sui alii despondissent et hoc Alexis vidisset, spontaneum subiit exilium. virgo autem ipso nuptiarum die semet de tecto praecipitavit: quae cum inlaesa decidisset, in fugam conversa pervenit ad litus ibique scapham ascendit, ex qua sponte funes soluti esse dicuntur. voluntate itaque deorum pervecta est ubi amator morabatur: quam cum ille parans cum sodalibus convivium suscepisset, pro ipso rei eventu templum constituit. quod ergo sponte fuissent funes soluti, Automatae Veneri nomen sacravit, quodque cum epulas pararet virgo ei aquis fuisset advecta, Epidaetiae sacravit. ABOLERE SICHAEUM INCIPIT ordo naturalis. prius enim est avellere inhaerentia, et post nova inferre. sic Terentius "ut metum in quo nunc est adimam atque expleam animum gaudio".

§ 1.721  VIVO AMORE aut vivi hominis, aut certe vehementi. PRAEVERTERE praeoccupare: propter Iunonem sine dubio.

§ 1.722  RESIDES pigros, ad amandum inertes; iuraverat enim nulli se esse nupturam. resides sane milites otiosi et pigri dicuntur, ut "residesque movebit Tullus in arma viros". unde contra instantes dicimus industrios.

§ 1.723  QUIES EPULIS propter regalem affluentiam. contra supra ait "postquam exempta fames". MENSAEQUE REMOTAE licet sub extranea persona, Romanorum tamen exsequitur morem, apud quos duae mensae erant: una epularum, altera poculorum.

§ 1.724  CRATERAS Graecum est ab eo quod est 'hic crater'; nam Latine haec cratera dicitur, unde Persius "si tibi crateras argenti incusaque pingui auro dona feram". ET VINA CORONANT 'vina' pro poculis posuit, et est tropus synecdoche, ut Cererem dicimus pro frumento. sic Plautus "vinum precemur; nam hic deus praesens adest". 'coronant' autem est aut inplent usque ad marginem, aut quia antiqui coronabant pocula, et sic libabant: unde est "magnum cratera corona induit, inplevitque mero".

§ 1.725  IT STREPITUS TECTIS id est ad tecta, ut "it clamor caelo". legitur autem et 'fit strepitus tectis'.

§ 1.726  ATRIA ut supra diximus, tangit Romanam historiam; nam ut ait Cato et in atrio et duobus ferculis epulabantur antiqui: unde ait Iuvenalis "quis fercula septem secreto cenavit avus?" ibi etiam pecunias habebant: unde etiam qui honoratiores erant liminum custodes adhibebantur, ut "qui Dardanio Anchisae armiger ante fuit, fidusque ad limina custos". ibi et culina erat: unde et atrium dictum est; atrum enim erat ex fumo. alii dicunt Atriam Etruriae civitatem fuisse, quae domos amplis vestibulis habebat: quae cum Romani imitarentur atria appellaverunt. alii atria magnas aedes et capacissimas dictas tradunt, unde atria Licinia et atrium Libertatis. LYCHNI Graeco sermone usus est, ne vile aliquid introferret. a lychno autem lucerna dicta est, unde et brevis est 'lu', ut Iuvenalis "dispositae pinguem nebulam vomuere lucernae". Horatius "ungor olivo, non quo furatis inmundus Natta lucernis". si enim a luce diceretur, non staret versus. LAQUEARIBUS principaliter lacus dicitur, ut Lucilius "resultant aedesque lacusque"; diminutio lacunar facit, ut Horatius "nec mea renidet in domo lacunar"; inde fit alia diminutio lacunarium et per antistoichon laquearium. legitur et lacuaribus. Cicero Tusculanarum "tectis caelatis lacuatis".

§ 1.727  NOCTEM VINCUNT luminis est exaggeratio. FUNALIA 'funalia' sunt quae intra ceram sunt, dicta a funibus, quos ante usum papyri cera circumdatos habuere maiores: unde et funera dicuntur, quod funes incensos mortuis praeferebant. alii funalia appellarunt quod †in cicendula lucet, quos Graeci pursous vocant: Varro de vita P. R. "facibus aut candela simplici †;aut ex eo funiculo facto, earum vestigia quod ubi ea figebant appellarunt funalia". non nulli apud veteres candelabra dicta tradunt quae in capitibus uncinos haberent, quibus affigi solebant vel candelae vel funes pice delibuti: quae interdum erant minora, ut gestari manu et praeferri magistratibus a cena remeantibus possent.

§ 1.728  HIC tunc; est ergo adverbium temporis.

§ 1.729  QUAM BELUS primus rex Assyriorum, ut supra diximus, quos constat Saturnum, quem et Solem dicunt, Iunonemque coluisse, quae numina etiam apud Afros postea culta sunt. unde et lingua Punica Bal deus dicitur. apud Assyrios autem Bel dicitur quadam sacrorum ratione et Saturnus et Sol. alii hunc Belum Saturni temporibus regnasse eiusdemque dei hospitem fuisse tradunt.

§ 1.730  TUM FACTA SILENTIA TECTIS mos erat apud veteres, ut lumine incenso silentium praeberetur, ut †optativam sibi laudem loquendo nullus averteret. apud Romanos etiam cena edita sublatisque mensis primis silentium fieri solebat, quoad ea quae de cena libata fuerant ad focum ferrentur et in ignem darentur, ac puer deos propitios nuntiasset, ut diis honor haberetur tacendo †que nos cum intercessit inter cenandum, Graeci quoque theon parousian dicunt.

§ 1.731  HOSPITIBUS NAM TE DARE IVRA LOQUVNTUR scilicet exemplo Lycaonis, qui cum hospites susceptos hospitio necaret, a suscepto Iove, postquam ei epulas humanas adposuit, versus in lupum ostendit hospitii iura non esse violanda.

§ 1.732  TYRIISQUE DIEM atqui nox erat, sed per 'diem' accipimus et noctem. et quidam volunt masculini generis 'diem' bonum significare, feminini malum. TROIAQUE PROFECTIS bene noluit 'profugis' dicere.

§ 1.733  ESSE VELIS secundum Etruscam disciplinam locutus est; sic enim dicunt 'volens propitiusque sis'.

§ 1.734  ADSIT LAETITIAE BACCHUS DATOR alii 'adsis' legunt, secundum quos 'Bacchus' aut antiptosis est, aut antiquus vocativus, ut "socer arma Latinus habeto". DATOR bene autem addidit 'dator laetitiae', quia est et dator furoris. ET BONA IVNO aut propitia, id est non irata Troianis, ut "sis bonus o felixque tuis", aut magis 'bona' caelestis; est enim et inferna, ut "Iunoni infernae dictus sacer". aut, sicut supra dictum est, khreste, quod est bona, quam inter penates Troiani habuisse dicuntur.

§ 1.735  COETUM modo convivium; et bono verbo ad dignitatem duorum in uno populorum usus est.

§ 1.736  LATICUM LIBAVIT HONOREM more sacrorum: et tangit ritum Romanorum, qui panicias sacratasque mensas habebant, in quas libabant, ut est "heus etiam mensas consumimus, inquit Iulus". LATICUM LIBAVIT HONOREM] diis enim hospitalibus et Iovi in mensam libabatur.

§ 1.737  LIBATO delibato. SUMMO TENUS usque ad labra. ATTIGIT ORE et verecundiam reginae ostendit, et morem Romanum. nam apud maiores nostros feminae non utebantur vino, nisi sacrorum causa certis diebus. denique femina quae sub Romulo vinum bibit occisa est a marito, Mecennius absolutus, id enim nomen marito. sic Granius Licinianus cenae suae.

§ 1.738  TUM BITIAE per transitum Poenorum ducum nomina introducit. nam Bitias classis Punicae fuit praefectus, ut docet Livius, Iopas vero rex Afrorum, unus de procis Didonis, ut Punica testatur historia. servavit autem to prepon: quare non Aeneae dedit, ne aut contumeliosum videretur aut petulans. INCREPITANS inclamans, ut "aestatem increpitans seram", aut certe arguens familiariter segnitiem tarde accipientis, cum esset avidus in bibendo; nam sequitur 'ille inpiger'. melius tamen accipimus clara voce hortatum, ut Plautus "neque ego ad mensam publicas res clamo, neque leges crepo" et Horatius "quis post vina gravem militiam aut pauperiem crepet?" HAVSIT modo accepit, nec possumus intellegere bibit, cum hoc sequatur 'et pleno se proluit auro'. alibi vidit, ut "hausit caelum mentemque recepit", alibi audivit, ut "vocemque his auribus hausi", alibi vulnerat, ut "latus haurit apertum". et multa alia pro loco significat.

§ 1.739  PROLVIT bibendo profudit.

§ 1.740  POST ALII PROCERES ergo et Bitias unus est de proceribus; nam exoche sine similitudine numquam fit. sane 'proceres' de his est quae nominativum in usu non habent, ut supra "et victor dicione tenebat". nam nec hoc in usu habet nominativum, licet in conpositione dicamus condicio. proceres autem ideo secundum Varronem principes civitatis dicuntur, quia eminent in ea, sicut in aedificiis mutuli quidam, hoc est capita trabium, quae proceres nominantur. CRINITUS IOPAS aut puerum intellege, aut imitabatur Apollinis formam, cuius fuerat etiam artis imitator.

§ 1.741  DOCVIT QUAE MAXIMUS ATLAS 'quae' legendum est non 'quem'; nec enim istum docere potuit, qui Didonis erat temporibus, sed docuit Herculem: unde et dicitur ab Atlante caelum sustinuisse susceptum propter caeli scientiam traditam. constat enim Herculem fuisse philosophum, et haec est ratio, cur illa omnia monstra vidicit Nilum Melonem vocari, Atlantem vero Telamonem. DOCVIT QUAE MAXIMUS ATLAS] id est quae ipse scit, quae ipse modulatus est * * * hic Atlas Iapeti filius in Africa natus dicitur. hic quod annum in tempora diviserit et primus stellarum cursus vel circulorum vel siderum transitus naturasque descripserit, caelum dictus est sustinere. qui nepotem suum Mercurium et Herculem docuisse dicitur.

§ 1.742  HIC CANIT bene philosophica introducitur cantilena in convivio reginae adhuc castae: contra inter nymphas, ubi solae feminae erant, ait "Vulcani Martisque dolos et dulcia furta". ERRANTEM LUNAM quia helikoeides est, id est obliquo incedit cursu, non recto, ut Sol: scilicet ne incidat in centrum terrae et frequenter patiatur eclipsin; vicinus enim est eius circulus terrae. SOLISQUE LABORES 'canit' per omnia intellegimus. planetae septem sunt, Saturnus Iuppiter Mars Sol Venus Mercurius Luna. sed quinque et contra mundum feruntur, et cum mundo quando retrogradi sunt; Sol vero et Luna semper contra mundum. ideo ergo dixit 'Solis labores': laborat enim nitens contra venientis sphaerae volubilitatem. nec nos debet Homerus movere, qui ait helion akamanta; non enim eum dixit non laborare, sed laborem non sentire. LUNAM SOLISQUE LABORES] amat sane ubique Solem et Lunam iungere.

§ 1.743  UNDE HOMINUM GENUS si fabulam respicis, a Prometheo intellege, vel a Deucalione et Pyrrha; si autem veritatem requiris, igni, alii de atomis, alii de quattuor elementis. PECUDES pro omnibus posuit. UNDE IMBER scilicet de nubibus, quae secundum Lucretium de terrae anhelitu nascuntur, qui nebulas creat: quae cum altius fuerint elevatae, aut solis calore resolutae aut vi ventorum conpressae mittunt leves pluvias vel exprimunt concitatiores. ET IGNES scilicet ex nubium conlisione. nam omnium rerum conlisio ignem creat, ut in lapidibus cernimus, vel attritu rotarum, vel in silvis arborum.

§ 1.744  ARCTURUM stella est post caudam maioris ursae, posita in signo bootae, unde arcturus dicta est, quasi arktou oura. hanc quidam agere arcton dicunt, quia arceram veteres vehiculum vocabant. haec autem ut fabulae loquuntur Callisto fuit, comes Dianae, quam Iuppiter mutatus in Dianam stupravit, ex qua natus est filius nomine Arcas. cetera in libro I. georgicorum plenius narrata sunt. PLUVIASQUE HYADAS hyades stellae sunt in fronte tauri, quae quotiens nascuntur pluvias creant: unde et Graece huades dictae sunt apo tou huein, Latine suculae a suco. sic ergo ait 'pluviasque hyades', ut "Plemyrium undosum". alii dicunt hyadas dictas vel ab y littera vel apo tou huos, id est sue, in cuius formatae sunt faciem: nam ideo eas quidam suculas, sues scilicet, dici tradunt. has quidam vergilias dicunt, quod vere florido oriantur. hae autem fuerunt ut alii dicunt, Atlantis filiae, ut alii Liberi nutrices, quae se in pelagus furore praecipitaverunt. alii Erechthei filias pro patria se morti obtulisse aiunt, quas Pliadas vocant, quod Pleiones filiae esse dicantur. quidam hyadas ab Hyante fratre, quem inventum extinctum usque ad mortem doluerunt, dictas putant. GEMINOSQUE TRIONES id est septemtriones, id est Helicen et Cynosuram; non enim semper de duobus dicunt geminos, sed de pluribus. et proprie triones sunt boves aratorii, qui terram terunt. non ergo incongrue dixit 'triones', quia septemtriones plaustra a nonnullis dicuntur.

§ 1.745  QUID quam ob causam 'properent se tinguere soles hiberni'. ratio hoc facit hemisphaerii, quia hieme breviore sol utitur circulo. TINGVERE demergere. SOLES vero pro diebus posuit, ut "tris adeo incertos caeca caligine soles erramus".

§ 1.746  VEL QUAE TARDIS MORA NOCTIBUS OBSTET id est aestivis, tarde venientibus; 'vel' enim disiunctiva est coniunctio, nec patitur bis eandem rem dici: ergo hoc dicit, quae causa est longorum dierum. sed et hic ratio hemisphaerii est. TARDIS non longis.

§ 1.747  INGEMINANT PLAVSU TYRII TROESQUE SEQUVNTUR imitantur. et bono usus est ordine, ut prius plauderent cives; nec enim aliter poterant audere peregrini, qui exspectabant, ut noscerent morem: unde supra et "vos o coetum Tyrii celebrate faventes".

§ 1.748  NEC NON ET VARIO arte poetica utitur, ut praemittat aliquid, quo sequens liber videatur esse coniunctus: quod in omnibus servat.

§ 1.749  LONGUM hic permaturum, aut qui non erat nisi ipsius morte finiendus. BIBEBAT AMOREM adlusit ad convivium. sic Anacreon "erota pinon".

§ 1.750  SUPER PRIAMO de Priamo. nam eius praepositionis officio fungitur, pro qua ponitur, ut supra "et sub noctem cura recursat", id est circa noctem. et sciendum, quod cum tempus significatur, 'sub' praepositio accusativo haeret semper. ROGITANS scilicet quo modo sit venditus rex; vel qui eum post decennale bellum exitus tulerit.

§ 1.751  AURORAE FILIUS Memnon. ideo autem dixit 'quibus armis', quia Vulcaniis armis usus fuisse narratur. AURORAE FILIUS ARMIS quia etiam ei fecerat arma Vulcanus. qui cum auxilium Troianis ferret, apud Troiam occisus est. hic in tanto amore apud suos socios fuit, ut post eius mortem cum eum nimium deflerent miseratione deorum in aves conversi dicantur et quotannis venire ad tumulum eius et ibi lamentatione et fletibus se dilacerare, donec aliquantae ibidem moriantur.

§ 1.752  QUALES DIOMEDIS EQUI non debemus eos equos intellegere, quos Aeneae sustulit, nec enim congruit; sed de his interrogat, quos sustulit Rheso. 'quales' autem dixit, ac si diceret, anne sic feroces ut illi a quibus ducebant originem. Diomedes enim, rex Thracum, habuit equos qui humanis carnibus vescebantur. hos Hercules occiso crudeli tyranno abduxisse perhibetur: de quibus dicuntur supra memorati equi originem ducere. aut ideo 'quales', qui potuerint esse ita divini, ut inter fatalia Troiana numerarentur; nam ideo et supra "ardentes" ait.

§ 1.753  IMMO AGE vidit specialia cito posse finiri, et contulit se ad generalitatem. ET A PRIMA DIC HOSPES ORIGINE NOBIS id est a raptu Helenae: quod quidem Dido cupit, sed excusat Aeneas. et dicit ruinam se Troiae breviter esse dicturum, habita ratione temporis, ut "suadentque cadentia sidera somnos".

§ 1.754  INSIDIAS DANAUM hoc ad Troianorum favorem, ne videantur virtute esse superati. et laudandum quod 'insidias' tantum dixerit, non et captum Ilium; nam et ipse Aeneas "accipe nunc Danaum insidias". CASUSQUE TUORUM ut eventu Troia corruerit, non fati necessitate.

§ 1.755  ERRORESQUE TUOS et responsio hunc ordinem sequitur. nam primo dicit Troiae ruinam, post errores suos. SEPTIMA AESTAS per aestates annos intellege; nam sic ante olympiadas conputabant. septem autem annos esse Dido cognovit ex Teucro.

SERVII GRAMMATICI IN VERGILII AENEIDOS LIBRVM SECVNDVM COMMENTARIVS.

§ 1  CONTICVERE OMNES quia supra dixit "fit strepitus tectis". 'conticuere' autem pro conticuerunt: quod metri causa fit vel ratione clausularum. nec est ut quidam dicunt dualis numerus, qui apud Latinos numquam penitus invenitur. et bene 'omnes' addidit; poterant enim simul quidam, sed non omnes, tacere. INTENTIQUE ORA TENEBANT aut ora intuebantur loquentis, aut inmobiles vultus habebant, ut "tenuitque inhians tria Cerberus ora", id est inmobilia habuit. aut 'tenebant' habebant, ut sit figura et intellegamus 'intenta tenebant', ut Terentius "nam Andriae illi id erat nomen. teneo". ideo autem hoc addidit, quia potest quis tacere, nec advertere.

§ 2.2  INDE aphaeresis est, pro deinde: vel ut quidam volunt 'tunc'. TORO AB ALTO summus enim semper est pontificalis locus; non enim licebat supra regem sacrificulum quemquam accumbere. cum enim dicit de Didone "aurea conposuit sponda mediamque locavit" ostendit illam regali, non sacerdotali loco discubuisse. et Aeneas ubique quasi sacratus inducitur. dictus autem a tortis herbis est torus. et videtur hic ostendisse "ostroque superbo" et "aulaeis iam se regina superbis", ut aulam significaret. 'ab alto' vero pro 'ex alto'; mutavit praepositionem. PATER AENEAS honoris hoc nomen est. ORSUS propter longam narrationem. et 'orsus' hic 'coepit', alibi 'finit', ut "sic Iuppiter orsus".

§ 2.3  INFANDUM quia viro forti victum se dicere et doloris et pudoris est. IVBES vis, ut "iubeo Chremetem": nam aliter hoc verbum Aeneae persona non recipit. RENOVARE retexere, iterare.

§ 2.4  TROIANAS UT OPES sic Horatius "aut pingues Phrygiae Mygdonias opes". 'ut' autem quem ad modum. LAMENTABILE REGNUM id est magnum, quasi dignum multa lamentatione, ut "hi multum fleti ad superos". DANAI Argivi, dicti a Danao rege. nam Graeci proprie sunt Thessali a Graeco rege.

§ 2.5  MISERRIMA VIDI est enim poena et in atrocitate spectaculi, ut [2.in] "Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes" et "vidi egomet, duo de numero".

§ 2.6  PARS MAGNA FUI propter amissam coniugem. et hoc se commendat, ut paulo post "aut quid in eversa vidi crudelius urbe?" FANDO dum ipse dicit. alibi dum dicitur, ut "fando aliquod si forte tuas pervenit ad aures", quia gerundi modus est. quidam per infinitivum modum dictum accipiunt.

§ 2.7  MYRMIDONUM Myrmidones sunt Achillis socii, Dolopes Pyrrhi, qui eum de Scyro secuti sunt. dicti autem sunt Myrmidones propter hanc causam: Aeacus cum in arbore fici formicas, id est μύρμηκας vidisset, optavit tot sibi socios evenire, et statim formicae in homines versae sunt. sed hoc fabulae est. nam Eratosthenes dicit Myrmidones dictos a rege Myrmidono. MYRMIDONUM Myrmidones sunt Achillis socii, Dolopes Pyrrhi, quos ut quidam volunt de Scyro insula duxit ad Troiam. dicti autem sunt Myrmidones propter hanc causam: Aeacus, Iovis et Aeginae filius, cum vellet matris suae perpetuam memoriam permanere, insulam, in qua regnabat, a nomine eius Aeginam appellavit. hoc indignata Iuno pestilentia cives eius omnes absumpsit; quod cum vidisset Aeacus petit a Iove, ut formicae, id est murmekes, quas casu animadverterat plures, in homines et suos socios verterentur. qui statim mutati in homines Myrmidones appellati sunt. sed hoc fabula est. nam Eratosthenes dicit, Myrmidonas dictos a rege Myrmidono, Iovis et Eurymedusae filio. sane amat hos exercitus iungere; nam et post ait "hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles". AUT DURI MILES VLIXI 'duri' non laboriosi, sed crudelis, ut "quem dat tua coniunx dura". nam Vergilius pro negotiorum qualitate dat epitheta, cum Homerus eadem etiam in contrariis servet. sensus autem est 'sine lacrimis haec nec a quovis hostium dicerentur'. illud autem quod Asinius Pollio dicit caret ratione, de Achaemenide dictum 'miles Ulixi', Myrmidonas vero et Dolopas praesentes esse, acceptos ab Heleno; sic enim dicti frangitur dignitas. MILES VLIXI] [2.sane] quaedam si singulariter proferantur, interdum gratiora sunt, ut "Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur". 'Ulixi' autem vetus genetivus est, ut "atque inmitis Achilli".

§ 2.8  TEMPERET abstineat.

§ 2.9  PRAECIPITAT pro praecipitatur: verbum pro verbo, ut diximus. et duas causas praetendit, quibus dicit non posse universa narrari, dolorem et tempus. CADENTIA SIDERA aut epitheton est siderum, quae semper et oriuntur et occidunt; aut certe maiorem partem noctis vult esse transactam. per sidera autem noctem significat, quae somnos suadeat.

§ 2.10  CASUS COGNOSCERE cognoscendorum casuum: et Graeca figura est. 'casus' autem fortunam, pericula; nam si 'mortem' dixisset, 'nostrorum' debuit dicere.

§ 2.11  ET BREVITER praescribit, quia Dido dixerat a "prima dic, hospes, origine nobis". ergo non ad Didonis voluntatem, sed narrantis officium. et quibusdam hic hysterologia videtur; SUPREMUM postremum, ultimum dicit. eversionem enim Troiae tantum omissis superioribus narrat.

§ 2.12  QUAMQUAM ANIMUS MEMINISSE HORRET 'quamquam' melius praesenti iungitur tempori, ut 'quamquam scio, quamquam lego'. quod autem dixit 'meminisse horret' defectivi verbi ratio est; nec enim potuit dicere 'meminere'. et in his quae corrupta sunt naturaliter, ut 'odi' 'novi' 'memini' et omnia, tempora quae inveniuntur et suo et aliorum funguntur officio, ut 'memini' praeteritum est, legimus tamen et "memini videre, quo aequior sum Pamphilo" et "memini me turribus altis Corycium vidisse senem". quod si fit et in verbis integris, ut "iuvat evasisse tot urbes", quanto magis in corruptis? REFUGIT propter metrum pro praesenti praeteritum posuit.

§ 2.13  INCIPIAM deest 'tamen', quia, cum praeponitur 'quamquam', subiungi necesse est 'tamen'. FRACTI BELLO in hoc libro duplex intentio est: ne vel Troiae quod victa est, vel Aeneae turpe videatur esse quod fugit. FRACTI BELLO] bene defendit causam suorum, quod in bello non inpares fuerint. sane amat in adversis hoc verbo uti, ut "fractae vires" et "frangimur heu fatis, inquit". FATISQUE REPULSI oraculis: ut est "cum virgo poscere fata": secundum Plautum tribus, vita scilicet Troili, palladii conservatione, integro sepulcro Laomedontis, quod in Scaea porta fuit, ut in Bacchidibus lectum est; secundum alios vero pluribus: ut de Aeaci gente aliquis interesset, unde Pyrrhus admodum puer evocatus ad bellum est; ut Rhesi equi tollerentur a Graecis; ut Herculis interessent sagittae, quas misit Philoctetes, quibus Paris peremptus est, cum ipse non potuisset adferre morte praeventus.

§ 2.14  DUCTORES sonantius est quam 'duces', ut "regnatorem Asiae": quod heroum exigit carmen. LABENTIBUS velocibus, ut "labere nympha polo" et "labere pinnis". cursu enim lapsus celerior est.

§ 2.15  INSTAR nomen est indeclinabile, licet Probus instaris declinaverit, ut nectaris. et caret praepositione, sicut 'peregre', quamvis Serenus lyricus "'ad instar'" dixerit. 'instar' autem est ad similitudinem: unde non restaurata, sed instaurata dicuntur aedificia ad antiquam similitudinem facta. EQUUM de hoc equo varia in historiis lecta sunt: ut Hyginus et Tubero dicunt, machinamentum bellicum fuit, quod equus appellatur, sicut aries, sicut testudo, quibus muri vel discuti vel subrui solent: unde est "aut haec in nostros fabricata est machina muros": ut alii, porta quam eis Antenor aperuit, equum pictum habuisse memoratur, vel certe Antenoris domus, quo posset agnosci. non nulli signum equi datum, ut internoscerent Graeci suos, vel hostes. a quibusdam dicitur facta proditione praedictum, ne quis eas domos violaret, quarum ante ianuam equus esset depictus, unde Antenoris et ceterorum domus agnitae sunt. aut quia equestri proelio victa est Troia. aut a monte Hippio, post quem se absconderant Graeci, unde et adludit 'instar montis equum'; ut "pelago credas innare revulsas Cycladas". aut re vera hoc fuit, quod Vergilius sequitur. sed melius machinamenti genus accipimus. PALLADIS ARTE aut ingeniose, aut dolose, ac si diceret, consilio iratae deae, quae fuit inimica Troianis.

§ 2.16  AEDIFICANT translatio, ut Cicero "navem tibi aedificatam esse Messanae". item INTEXUNT ut ipse alibi "bis denas Italo texamus robore navis". AEDIFICANT] aedificari enim habitacula hominum dicimus; nam ideo hic de equo 'aedificant', qui erat homines recepturus; vel propter magnitudinem. INTEXUNT] quia naves texi dicuntur; nam ideo ubi naves fiunt textrinum vocatur. ABIETE COSTAS non sine ratione Vergilius hoc loco abietem commemorat, item acerem et pinum paulo post: nam fulminata abies interitum dominae significat, et Troia per feminam periit. acer vero in tutela Stuporis est: et viso equo stupuere Troiani, ut "pars stupet innuptae donum exitiale Minervae". pinus in tutela quidem est matris deum; sed et fraudum et insidiarum, quia eius poma cadentia per fraudem interimunt: et hic equus plenus insidiarum est. ABIETE solutio est spondei, nunc in proceleumaticum, alias in dactylum, ut "arma virum", alias in anapaestum, ut "fluviorum rex Eridanus". sciendum sane, Vergilium ubique in solutione ista servare sibi excusationem synaliphae: quod alii contemnunt.

§ 2.17  VOTUM oblatum: nam participium est. VOTUM P. R. S.] id est vovisse pro reditu. Accius in Deiphobo inscriptum dicit "Minervae donum armipotentes Danai abeuntes dicant". EA FAMA VAGATVR hoc est reditus fama tantum fuit, non et simulationis; nam incipiunt et insidiae patefactae esse. EA FAMA VAGATUR bene excusat, ne reus sit conscientiae.

§ 2.18  HUC pro illuc. HUC in equum, vel in hanc rem. DELECTA CORPORA delectorum virorum. SORTITI contraria sunt dilectus et sortitus. sed intellegimus, plures quidem electos, sorte tamen ex ipsis ductos, qui includerentur. VIRUM pro virorum, qua figura et in prosa utimur. dicit sane Plinius [2.in naturali historia] hoc in neutro non esse faciendum, scilicet propter casuum similitudinem, nisi forte nimia metri necessitas cogat. FURTIM num a plebe, hoc est nullo sciente, id est latenter? nam et furtum ideo dicitur, quod magis per tenebras admittatur; unde fures qui quasi per furvum tempus, hoc est nigrum, aliquid subripiunt.

§ 2.19  CAECO LATERI pro caecis lateribus. et nota aliter dici caecum hominem, id est non videntem, aliter caecum latus, id est obcaecaturum, absconsurum. CAVERNAS INGENTES non nulli omnia loca concava cavernas dictas a veteribus asserunt, ut "et umbrosae penitus patuere cavernae". alii fustes curvos navium, quibus extrinsecus tabulae adfiguntur, cavernas appellarunt: unde, quia naves texi dicuntur et cavernae navium sunt, permansit in metaphora, ut et 'intexunt' diceret et 'cavernas'. alii quodcumque in arcum formatum est, quod flexum et in altitudine curvatum ad sedem deducitur cavernam dici tradunt.

§ 2.20  INGENTES ut diximus, epitheto levavit tapinosin. UTERUMQUE uterus est mulierum: nam praegnantis proprie est. quem modo ideo dixit, quia dicturus est "feta armis". alvus est quo defluunt sordes, ut Sallustius "simulans sibi alvum purgari". venter qui videtur, ut Iuvenalis "Montani quoque venter adest abdomine tardus". sane et in tragoedia de hoc equo ἐγκύμονα legitur; hinc ergo hic 'uterum' dixit. ARMATO MILITE ut supra "ex hoste". ARMATO MILITE] singularem numerum pro plurali posuit, ut "ultro Inachias venisset ad urbes Dardanus" pro Dardani; et alibi pluralem pro singulari, ut "desiste manum committere Teucris", cum solus esset Aeneas.

§ 2.21  TENEDOS Tenes quidam infamatus, quod cum noverca concubuisset, hanc insulam vacuam cultoribus tenuit: unde Tenedos dicta est. ideo ergo ait 'notissima fama'. sic Cicero "Tenen ipsum cuius ex nomine Tenedos nominatur". TENEDOS insula est contra Ilium, quae ante Leucophrys dicta est; nam Tenes, Cycni filius, infamatus a noverca, quod cum ea voluisset concumbere, cultoribus vacuam tenuit: unde Tenedos dicta est. alii dicunt, quod se propter supra dictam causam ex ipsa insula in mare praecipitaverit. huius soror Hemithea fuisse dicitur.

§ 2.22  INSULA DIVES OPUM ut alibi "dives equum". et hic genetivo iungit, Statius, quod rarum est, et ablativo, ut "satis ostro dives et auro". PRIAMI DUM REGNA M. †qui et ipsa a Graecis est.

§ 2.23  SINUS reductus litoris secessus. STATIO statio est ubi ad tempus stant naves, portus ubi hiemant. MALE FIDA aut minus fida propter periculum navium, quia statio est, quam plagiam dicunt: aut certe fida Graecis. MALE hoc est 'in nostram perniciem', ut Lucanus de syrtibus "sic male deseruit" (9.310): et hanc significationem raro invenimus. sane 'male fidus' non infidus, sed minus fidus intellegitur. 'male' enim minutionem habet, non negationem.

§ 2.24  DESERTO vel ab his, qui Troianae partis erant; aut certe ideo 'deserto', ut facilius latere possint. CONDUNT pro abscondunt.

§ 2.25  ABIISSE PETIISSE 'abisse' dicimus et 'petisse', sed propter metrum epenthesis facta est. MYCENAS a parte totum, id est Graeciam.

§ 2.26  OMNIS TEUCRIA subaudis 'gens'. et absoluta est elocutio. SOLVIT quasi ante aerumnis vincti essent.

§ 2.27  PANDUNTUR PORTAE signum pacis est, ut Sallustius "apertae portae, repleta arva cultoribus"; ut 'clausis portis' signum belli est "quae moenia clausis bellum acuant portis". IVVAT IRE autem, exire, aut ire longius. DORICA CASTRA mala est compositio ab ea syllaba incipere, qua superius finitus est sermo; nam plerumque et cacenphaton facit, ut hoc loco. sane Dorus Neptuni filius fuit, unde Dori originem ducunt.

§ 2.28  LITUSQUE RELICTUM quod nostrum fuerat.

§ 2.29  HIC pro illic. et totum hoc ita accipiendum. TENDEBAT tentoria habebat, ut "et latis tendebat in arvis". SAEVUS ACHILLES propter Hectorem tractum. et talis ubique inducendus est, ut Horatius "iura neget sibi nata".

§ 2.30  CLASSIBUS HIC LOCUS magis ad equites referre debemus, ut "et Ortinae classes": unde et classica dicuntur. ACIE hic exercitu. aliter "huc geminas nunc flecte acies". HIC ACIES legitur et 'acie'. nam potest utrumque.

§ 2.31  PARS STUPET ET MIRANTVR figurate, ut "pars in frusta secant". INNUPTAE quae numquam nubit, nam virgo potest et nubere. DONUM amphibolia, non quod ipsa dedit, sed quod ei oblatum est. DONUM EXITIALE quantum ad Troianos.

§ 2.32  PRIMUSQUE THYMOETES ut Euphorion dicit, Priamus ex Arisba filium vatem suscepit. qui cum dixisset quadam die nasci puerum, per quem Troia posset everti, pepererunt simul et Thymoetae uxor et Hecuba, quae Priami legitima erat. sed Priamus Thymoetae filium uxoremque iussit occidi. inde ergo nunc dicit 'sive dolo', quia iustam causam proditionis habere videbatur. alii volunt 'dolo' scilicet Graecorum, quo omnes decepti sunt.

§ 2.33  ARCE LOCARI velut tutamen. et non incassum arcis Troianae prope multis locis mentio fit. in hac enim arce huiusmodi saxum fuisse dicitur, quod ab alio contritum sanguinem emitteret. namque Helenam ad incitandos in se amatores saepe ex hoc saxo lapillum uti fuisse solitam.

§ 2.34  SIC FATA FEREBANT ut etiam cives contra patriam sentirent.

§ 2.35  AT CAPYS quidam: non pater Anchisae. et bene nec se, nec patrem huic consilio dicit interfuisse, per quod interitus patriae imminebat. quamquam Aeneas quasi obtrectator Priami non adsit, ut Homerus dicit, Anchises vero propter caecitatem, ut docet Theocritus. alii hunc Capyn adfinem Aeneae tradunt, et ideo ei ab Aenea dari recti consilii principatum. hic est qui Capuam condidit. sed hoc post multa saecula claruit. nam his temporibus, quibus Caesar occidi habuit, Capuae iuvencae aeneae dicitur inscriptum fuisse, isdem temporibus unum de genere conditoris periturum.

§ 2.36  PELAGO pro in pelagus. DANAUM INSIDIAS bene qui suadet ut praecipitetur, non dicit 'donum Minervae', sed 'Danaum insidias' et 'suspecta dona'.

§ 2.37  SUBIECTISQUE VRERE FLAMMIS 'que' copulativa coniunctio est, 'aut' disiunctiva. quomodo ergo has iunxit, cum non utrumque, sed alterutrum fieri poterat quod suadebatur? poetarum est partem pro parte ponere, ut torvum pro torve, et volventibus pro volubilibus: coniunctionem ergo pro coniunctione posuit, ut "saxum ingens volvunt alii radiisque rotarum" 'que' pro 've' posuit; nam sonantius visum est. antiqua tamen exemplaria 've' habere inveniuntur; 've' enim proprium significatum habet, ut interdum pro vel accipiatur.

§ 2.38  TEREBRARE quidam aperire ac rescindere accipiunt, alii terebrare simpliciter accipiunt, quia adiecit temptare. et hinc ostenditur adversa sententia; non enim ab omnibus creduntur insidiae.

§ 2.39  INCERTUM instabile, unde est 'studia in contraria'. 'incertum' ergo aut temporale est, aut perpetuum epitheton vulgi. sane 'vulgus' magis masculini generis est, quam neutri, quia in 'us' exeuntia neutra in 'ris' mittunt genetivum, excepto 'pelagus', quod in hoc nomine creavit errorem.

§ 2.40  ANTE OMNES aut perissologia est, quia dixit 'primus'; aut 'ante omnes', id est videntibus omnibus.

§ 2.41  LAOCOON omnia in 'oon' exeuntia tertiae sunt declinationis, ut Laocoontis Demophoontis Hippocoontis. ARDENS omnis adfectus tribus rebus ostenditur, vultu voce gestu, sicut hic futura dicturo primum iram et commotionem animi quae vultu ostenditur dedit, dein celeritatem corporis, inde vocis magnitudinem.

§ 2.42  ET PROCUL quidam hoc loco 'procul' 'unde primum exaudiri potuit' tradunt: alii 'iuxta' volunt, ut "serta procul". O MISERI bene hoc coepit, quia non erant suadenti utilia credituri. QUAE TANTA INSANIA? quia insanorum est contra se sentire. aut 'insania' dementia.

§ 2.43  CREDITIS AVECTOS HOSTES vehementius est, quam si dixisset 'non navigaverunt'.

§ 2.44  DONA CARERE DOLIS DANAUM?? ordo est 'dona Danaum', non 'dolis Danaum'; non enim quaecumque sunt dona Danaum sunt. SIC NOTUS VLIXES?? quia, ut ait Homerus, voluntate verberatus et sub habitu mendici Troiam ingressus exploravit universa. hic sane Ulixes, filius Laertae, Penelopae maritus fuit. qui filios habuit Telemachum ex Penelope, ex Circe vero Telegonum, a quo etiam inscio cum is ipse patrem quaereret, occisus est. huic Ulixi primus Nicomachus pictor pilleo caput texisse fertur. huius post Iliense bellum errores Homerus notos omnibus fecit. de hoc quoque alia fabula narratur. nam cum Ithacam post errores fuisset reversus, invenisse Pana fertur in penatibus suis, qui dicitur ex Penelope et procis omnibus natus, sicut ipsum nomen Pan videtur declarare: quamquam alii hunc de Mercurio, qui in hircum mutatus cum Penelope concubuerat, natum ferunt. sed Ulixes posteaquam deformem puerum vidit, fugisse dicitur in errores. necatur autem vel senectute, vel Telegoni filii manu aculeo marinae beluae extinctus. dicitur enim, cum continuo fugeret, a Minerva in equum mutatus.

§ 2.46  IN LIGNO bene 'ligno' quasi dissuasorie, non simulacro, ut paulo post "ducendum ad sedes simulacrum". nam in suasione vel dissuasione tam sensus quam verba considerantur. LIGNO] adfectavit tapinosin dicens 'ligno'; infirmare enim vult fictam eorum religionem.

§ 2.47  INSPECTURA DOMOS, bene 'inspectura'; muris enim portisque deiectis, qui apud Troiam hoc machinamento perrupti sunt, necesse erat domos inspici. VENTURAQUE DESUPER URBI hoc est oppressura civitatem.

§ 2.48  AUT ALIQUIS LATET ERROR non confirmat, ut plus in eo fraudis videatur esse, quam fuit. ERROR id est dolus, ut "inextricabilis error". et est figura ab eo quod praecedit id quod sequitur. distinguendum sane 'error', et sic dicendum 'equo ne credite Teucri'. item 'quicquid id est, timeo', hoc enim melius est. EQUO LATET id est sub praetexto, sub specie equi. alii 'equo' in equo accipiunt. NE CREDITE ne confidite, id est nolite eorum fiduciam habere, qui timendi sunt, etiam cum ultro offerunt dona.

§ 2.49  QUICQUID ID EST 'timeo' inquit 'quicquid omnino in equo est; ceterum Danaos, etiam dona ferentes'.

§ 2.51  IN LATUS quidam inter ventrem et latus percussum intellegunt. [2.multi ita volunt intellegi 'in latus stetit, in alvum contorsit hastam.'] quidam deesse aliquid putant, ut sit sensus 'inclinans se in latus ad ictum vehementiorem intorsit hastam', nam si latus equi accipias, contrarium erit quod subiunxit 'alvum'. FERI quadrupedis: ab eo quod toto corpore feratur, ut "pectebatque ferum" et paulo post "saucius at quadrupes". CURVAM ALVUM Plautus masculino ait genere, quo non utimur. percussum sane intellegimus inter ventrem et latus.

§ 2.52  RECUSSO pro concusso, praepositio pro praepositione.

§ 2.53  CAVAE CAVERNAE Graeca figura, ut 'vitam vivere', 'mortem mori'. quae autem a veteribus cavernae appellatae sint superius dictum est.

§ 2.54  FATA DEUM 'fata' modo participium est, hoc est 'quae dii loquuntur', ut Statius "et vocem fata sequuntur". SI MENS NON LAEVA FUISSET Troianorum scilicet; bene ergo divisit. sane LAEVA modo contraria. et sciendum laevum, cum de humanis rebus est, esse contrarium, cum de caelestibus, prosperum, ut "intonuit laevum", quia sinistra numinum intuentibus dextra sunt.

§ 2.55  FOEDARE dilacerare. foedum enim tam apud Vergilium, quam apud Sallustium non turpe significat, sed crudele, ut "sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis", Sallustius "foedi oculi". alii 'foedare' secundum Graecos accipiunt. quid enim foedius, quam duces Graecorum latentes deprehendi? LATEBRAS autem amare dixit.

§ 2.56  STARES si 'staret' legeris, 'maneres' sequitur propter homoioteleuton. et est apostropha.

§ 2.57  ECCE MANUS haec particula prope rem gestam ante oculos lectoris inducit. sane saepe dictum est, Vergilium inventa occasione mentionem iuris pontificalis facere in quacumque persona. antiquis itaque caerimoniis cautum erat, ne vinctus flaminiam introiret, si introisset, solveretur vinclaque per impluvium effunderentur inque viam publicam eicerentur. flaminia autem domus flaminis dicitur, sicut regia regis domus. [2.quod] hic de Sinone rem flaminis a rege factam debemus accipere, "ipse viro primus manicas atque arta levari vincla iubet Priamus"; quod factum sub divo, illo versu ostendit "sustulit exutas vinclis ad sidera palmas" et "vos aeterni ignes", id est sidera: quod utique incongrue dictum videtur, nisi sub divo Sinonem stantem haec dixisse accipiamus. ideo autem 'iuvenem' dicendo nomen suspendit, quo gravior narratio fieret, si ordine suo referrentur quae gesta sunt. MANUS REVINCTUM ut "oculos suffusa".

§ 2.58  TRAHEBANT cum festinatione adducebant, ut "conventus trahit in medios". et modo 'trahebant' ad desiderium ducentum et Sinonis pertinet simulationem. non quia renititur Sinon, nam contrarium esset 'qui se ignotum venientibus ultro'.

§ 2.59  QUIS SE quibus se. alii 'qui se' legunt.

§ 2.60  HOC IPSUM vel ut caperetur, vel quod Graeci simulabant. HOC IPSUM per 'm', quia usurpatum est 'ipse', et est naturale 'ipsus', ut "ipsus mihi Davus". dicimus ergo 'ipsus ipsa ipsum', ut 'doctus docta doctum'. UT STRVERET ut confirmaret praeiacta dolorum semina. et respexit ad superiora, ut "aedificant". UT STRVERET] vel astrueret vel incoatum a Graecis perficeret. quod ipse exposuit 'Troiamque aperiret Achivis'.

§ 2.61  FIDENS ANIMI ut "o praestans animi iuvenis". et est nomen; desiit enim esse participium, quia genetivo casui cohaeret et potest recipere conparationem. sane veteres fiduciam interdum pro crimine et audacia ponebant, ut Sallustius "ita fiducia quam argumentis purgatiores dimittuntur". et Vergilius "nam quis te, iuvenum confidentissime". IN UTRUMQUE 'in' modo 'ad' significat, alibi pro 'contra', ut etiam supra diximus. sane sequenti versu exposuit, quid est 'in utrumque paratus'.

§ 2.62  VERSARE DOLO dolo evertere, et subaudis Troianos; aut 'dolos versare', hoc est exercere. hinc versutus, quod facile se ad ea quae usus poscit vertit. Plautus "versutior es, quam rota figularis" (Epid. 371). OCCUMBERE MORTI novae locutionis figura et penitus remota. Ennius "ut vos vostri liberi defendant, pro vostra vita morti occumbant obviam".

§ 2.63  VISENDI frequentativum est 'viso', ut 'verso' 'facesso', licet rarum sit; nam in 'to' exeunt frequentativa.

§ 2.64  CIRCUMFUSA RVIT figura hupallage, ruit primo et sic circumfusa est. CERTANT cum supra 'iuventus ruit' dixerit, subiunxit 'certant'. figuratum est, quia iuventus enuntiatione singulare est, intellectu plurale. INLUDERE CAPTO et 'inludo tibi' dicimus, ut hoc loco, et 'inludo te', ut "verbis virtutem inlude superbis", et 'inludo in te'. simile est et 'insulto'. quidam 'inludere' per ludum ac iocum saevire in iniuriam alicuius intellegunt, ut "silvestres uri adsidue capraeque sequaces inludunt". 'capto' autem, quod ita Troiani putabant.

§ 2.65  ACCIPE audi, ut 'da' dic, ut "qui sit da Tityre nobis". INSIDIAS servavit ordinem respondendo ad illud, quod regina interrogaverat "insidias, inquit, Danaum". CRIMINE AB UNO hoc est causa, ut "crimen amor vestrum": ab eo quod praecedit id quod sequitur. si enim simpliciter intellexeris 'crimine', de negotio ad personam vitiosum transitum facis. alii sic legunt 'Danaum insidias et crimina'.

§ 2.67  TURBATUS quasi turbatus, ut "exultat Amazon", id est quasi Amazon. et hoc ad fidem faciendam: non enim turbatus, supra enim ait 'seu versare dolos, seu certae occumbere morti'. INERMIS quidam supplex accipiunt, ut "tendentemque manus Priamum conspexit inermes".

§ 2.69  HEV modo una est syllaba, sed interdum propter metrum duae fiunt, ut "eheu quam pingui macer est mihi taurus in ervo", sicut 'prendit' et 'prehendit', et secundum Plinium multa sunt talia. TELLUS et AEQUORA bene conciliat miserationem, de communibus duobus exclusus elementis. sane 'tellus' 'us' longa est: et sunt pauca quae 'us' producunt, ut senectus iuventus salus virtus palus servitus incus tus rus mus pus, tunc scilicet cum genetivus in 'tis' vel in 'ris' exit et habet paenultimam longam. ideo autem 'tis' et 'ris' diximus, quia palus, licet paludis longa sit 'lu', brevis tamen non numquam invenitur, quia in 'dis' exit genetivus, ut Horatius "sterilisque diu palus aptaque remis". 'aequora' vero modo maria, alibi campos, ut "ac prius ignotum ferro quam scindimus aequor:" dictum enim est ab aequalitate. HEV QUAE NUNC... ACCIPERE] quia Graeci tenebant maria, Troiani terras. sane quod deflet, ideo ei prima brevis datur oratio. et est controversiae schema: nam principium satis docte sumptum est; hac enim exclamatione et miseriae auctu benivolum sibi iudicem fecit, querelae autem novitate attentum. quis enim non cuperet audire, quo pacto idem homo et Graecis et Troianis esset invisus? denique subiecit 'quo gemitu conversi animi, compressus et omnis impetus: hortamur fari quo sanguine cretus, quidve ferat; memoret quae sit fiducia capto'. habet ergo benivolentiam et attentionem. ingressus deinde causam, quia timebat, ne persona Graeci suspecta esset quasi hostis, hoc fatetur primum et ex sequentibus sanat 'neque me Argolica de gente negabo: hoc primum; nec si miserum Fortuna Sinonem finxit, vanum etiam mendacemque inproba finget'. subiungit fabulam ex qua sibi fidem paret dicturus de equo. de Palamede autem et Iphigenia ad Troianos nil pertinet, de quibus vera incipit et in falsa desinit; facile enim quae sequuntur credibilia sunt, cum prima recognoscuntur: quae per singula loca vel versus facilius poterimus advertere.

§ 2.70  DENIQUE aut vacat, sicut 'gentium', aut novissime significat.

§ 2.71  ET SUPER et insuper. IPSI quos pro merito meo minime deceat saevos esse, [2.hoc est], quibus sum praestaturus salutem.

§ 2.72  INFENSI infensus proprie est plus quam inimicus, ab inimico maior. POENAS CUM SANGUINE id est et tormenta et mortem. potest enim aliud esse sine alio.

§ 2.73  CONVERSI ANIMI bene, quia dixerat 'et super ipsi Dardanidae infensi', ut ostenderet eos, cum advenienti inludere certarent, audito eius gemitu ad miserationem esse conversos.

§ 2.74  IMPETUS quo in Sinonis ferebamur interitum. HORTAMUR bene, non 'iubemus', utpote miserantes. QUO SANGUINE CRETUS quibus sit parentibus natus: nam Graecum esse constabat.

§ 2.75  FERAT adferat, id est nuntiet. MEMORET QUAE SIT FIDUCIA CAPTO aut dicat quae tanta sit in captivo fiducia, ut audeat dicere 'et super ipsi': aut certe 'memoret' est meminerit, ut significet, meminerit in captivo per veriloquium vitae esse fiduciam. unde et responsio talis est 'fatebor vera'. alii 'memorem' legunt, ut sit sensus, hortabamur ad loquendum memorem, hoc est qui diligenter factionis suae meminerat. MEMORET QUAE SIT FIDUCIA CAPTO] vel [2.ut] memor sit, quid in captivo victori liceat, vel 'quidve ferat memoret', id est quid afferat dicat, ut simpliciter accipiatur quod sequitur, quid illud sit quod ei fiduciam apud hostes capto pariat, ut putet a Troianis sibi esse parcendum.

§ 2.77  FUERIT QUODCUMQUE id est quicumque me sequitur eventus. FUERIT QUODCUMQUE] sive miseratus vitam concedere volueris, sive non. est autem parenthesis, et respicit ad illud 'memoret, quae sit fiducia capto'. suspendendum ergo 'rex'. sane 'quodcumque' vetusta voce mortem significari Lucilius docet in XII. "hunc, si quid pueris nobis me et fratre fuisset", hoc est, si mors vel me vel fratrem oppressisset. ergo ut quidam volunt urbane animum hominis mortem contemnentis ostendit. 'vera' inquit, ut et falsa, quae postea dicturus est, vera credantur: ideo primo a veris coepit. ordo autem est, fatebor cuncta vera, neque me Argolica de gente negabo. quod sciebant Troiani confessus est, ut ei de ceteris crederetur.

§ 2.79  HOC PRIMUM hoc maximum est vel principale apud me, verum dicere. vel HOC PRIMUM 'fatebor' subaudis. NEC SI MISERUM FORTUNA SINONEM FINXIT quidam ita intellegunt: si me Fortuna ad hanc miseriam perducere potuit, non valebit etiam stultum facere, ut putem me mentiendo proficere. SINONEM Autolycus quidam fur fuit, qui se varias formabat in species. hic habuit liberos Aesimum, unde natus est Sinon, et Anticliam, unde Ulixes: consobrini ergo sunt. nec inmerito Vergilius Sinoni dat et fallaciam et proditionis officium, ne multum discedat a fabula, quia secundum Euphorionem Ulixes haec fecit. SINONEM melius, quam si 'me' dixisset; solet enim et in nomine quaedam esse emphasis, ut "et quisquam numen Iunonis adoret".

§ 2.80  FINXIT conposuit, formavit, ut "et corpora fingere lingua". et notandum quia omnis Sinonis oratio diasyrtica est: nam et negotium exprimit, et Troianorum insultat stultitiae, ut hoc loco. FINXIT VANUM fallacem. et vanus est qui etiam sine utilitate mentitur, mendax qui tantum ad decipiendum. sane 'vanus' stultus apud idoneos non invenitur, ut ait Iuvenalis "sic libitum vano qui nos distinxit Othoni".

§ 2.81  FANDO ALIQUOD SI FORTE TUAS PERVENIT AD AVRES dum dicitur. et utitur bona arte mendacii, ut praemittat vera et sic falsa subiungat. nam quod de Palamede dicit verum est, quod de se subiungit falsum. et sciendum ex hac historia partem dici, partem supprimi, partem intellegentibus linqui. nam Palamedes, ut Apollonius dicit, septimo gradu a Belo originem ducens, cum dilectum per Graeciam ageret, simulantem insaniam Ulixen duxit invitum. cum enim ille iunctis dissimilis naturae animalibus salem sereret, filium ei Palamedes opposuit. quo viso Ulixes aratra suspendit, et ad bellum ductus habuit iustam causam doloris. postea cum Ulixes frumentatum missus ad Thraciam nihil advexisset, a Palamede est vehementer increpitus. et cum diceret adeo non esse neglegentiam suam, ut ne ipse quidem si pergeret quicquam posset advehere, profectus Palamedes infinita frumenta devexit. qua invidia Ulixes auctis inimicitiis fictam epistolam Priami nomine ad Palamedem, per quam agebat gratias proditionis et commemorabat secretum auri pondus esse transmissum, dedit captivo, et eum in itinere fecit occidi. haec inventa more militiae regi adlata est et lecta principibus convocatis. tunc Ulixes cum se Palamedi adesse simularet, ait, si verum esse creditis, in tentorio eius aurum quaeratur. quo facto invento auro, quod ipse per noctem corruptis servis absconderat, Palamedes lapidibus interemptus est. hunc autem constat fuisse prudentem. nam et tabulam ipse invenit ad conprimendas otiosi seditiones exercitus, ut Varro testatur. secundum quosdam ipse repperit litteras. quae res forte sit dubia, tamen certum est * * * kh ab hoc inventas cum h aspiratione.

§ 2.82  INCLITA GLORIA propter dilectum et frumenta.

§ 2.83  FALSA SUB PRODITIONE sub falso crimine proditionis. et rem notam per transitum dicit; unde et paulo post 'haud ignota loquor'. quamquam ibi possit intellegi, haud ignota nobis, sed forte etiam ad vos potuit pervenire. sciendum sane factum hoc vere et Troianos scisse. sed Sinon callide quasi ignorantibus quae vera sunt dicit, ut fidem sequentibus faciat. PELASGI a Pelasgo Terrae filio, qui in Arcadia genitus dicitur, ut Hesiodus tradit.

§ 2.84  INFANDO INDICIO propter aurum clam suppositum. 'indicio' autem delatione. QUIA BELLA VETABAT iam hoc falsum est, sed dicitur ad Sinonis commendationem; nam aliam ob causam Palamedes periit. et bene ad captandam circa amicos eius miseriam adiungitur, quia pacis auctor fuit.

§ 2.85  CASSUM privatum, vacuum. [2.et] CASSUM est quasi quassum et nihil continens; nam et vas quassum, quod humorem in se non continet et est vacuum: unde et retia casses, quod multum in se vacui habeant. NUNC CASSUM LUMINE LUGENT] [2.sane] vult Sinon suadere, vere fugisse Graecos, si Palameden lugere potuerunt.

§ 2.86  ILLI ME COMITEM oratorie se commendat. 'illi' id est qui bella vetabat. et bene 'comitem', non militem, quem eius inimici velut subparem insequerentur. ET CONSANGUINITATE PROPINQUUM excusatio a necessitudine, sed hoc totum falsum est.

§ 2.87  PAVPER excusatio a fortuna: haec enim fuerat causa militandi, ut Terentius "cum hinc egens profugiet aliquo militatum". PRIMIS HUC MISIT AB ANNIS aut adolescentiae, aut belli. et est excusatio, quia patri parendum necessario fuit; ideo ait 'misit'.

§ 2.88  DUM STABAT REGNO quia et ipse unus de regibus fuit. et bene addidit dignitatem eius quem fingebat propinquum, ut ei iusta causa fuerit indignationis adversus Ulixem.

§ 2.89  ET NOS pluralis numerus pro singulari, ut Sallustius "nos in tanta doctissimorum copia". an 'nos' se et patrem dixit? ET NOS] id est ut Palamedes. NOMEN gloriam, ut "nomen Echionium matrisque genus Peridiae". alii 'nomen' nobilitatem accipiunt, ut "cui genus et quondam nomen natique fuissent".

§ 2.90  INVIDIA propter advectum frumentum. PELLACIS per blanditias decipientis. pellicere enim est blandiendo elicere.

§ 2.91  CONCESSIT pro decessit.

§ 2.92  ADFLICTUS suspendendum, ne videatur adflictum se dicere, quia in tenebris vitam trahebat, sed quia amicum perdiderit. VITAM IN TENEBRIS ideo lugentibus inimica lux est, quia caruerunt ea hi quos dolent; ideo tenebras petunt et atra veste amiciuntur et capita velant, ut videantur cum defunctis agere, imitantes tenebris inferorum faciem.

§ 2.93  INSONTIS AMICI duo posuit, et 'insontis' et 'amici'. et plus est quod amicum dixit, quam propinquum. MECUM INDIGNABAR quomodo ergo 'nec tacui demens'? intellegimus istum quasi tacuisse primo, post inpatientia doloris erupisse. ET CASUM INSONTIS M. I. AMICI] [2.aut] quod interim non vindicarem amici insontis interitum.

§ 2.94  FORS SIQUA bene 'siqua', quia est et bona et mala. TULISSET non nulli pro retulisset intellegunt.

§ 2.95  SI PATRIOS UMQUAM REMEASSEM VICTOR AD ARGOS bene dubitat, ut ostendat, propter Palameden omnes sibi Graecos inimicos fuisse. VICTOR autem ut quidam volunt voti compos, ut est "quam septem ingentia victor corpora fundat humi", quia aliter dictum potuit non bene a Troianis accipi. ARGOS Argi ab Argo dicti, quem custodem vaccae, in quam Io fuerat commutata Mercurius occidit.

§ 2.96  PROMISI per contrarium ait pro minatus sum, quia minamur mala, promittimus bona. sic Horatius contra "atqui vultus erat multa et praeclara minantis", id est promittentis. [2.et] PROMISI VLTOREM deest 'futurum'.

§ 2.97  HINC MIHI pro 'hac causa' vel 'propter hoc'. et est adverbium locale pro coniunctione causali. PRIMA MALI LABES quia secuta sunt postea oraculum et adscita Calchantis factio. 'adscita' sane dicitur adsumpta. 'labes' vero ruinam significat, a lapsu.

§ 2.98  CRIMINIBUS causis, ut supra "et crimine ab uno". NOVIS aut magnis, aut quae nullus sperasset; aut aliis atque aliis. SPARGERE VOCES ut Cicero "et spargere venena didicerunt".

§ 2.99  AMBIGVAS aut dubias, ne si aperte ageret, accusatio esse videretur, aut suspicionum et criminum plenas. CONSCIUS aut peracti sceleris, [2.de nece Palamedis] aut dolorum suorum, ut est in tertio "oblitusve sui est Ithacus". aut certe sciens hunc meum animum. ARMA modo fraudes vel dolos, nam arma sunt instrumenta cuiuslibet rei: unde et insidiantis fraudes 'arma' nominavit. alii 'arma' pro opibus vel auxiliis accipiunt. alii 'arma' consilium, alii occasionem, non nulli insidias intellegunt: quidam 'conscius arma' hypallagen putant pro 'conscientia arma', ut "et quondam patriis ad Troiam missus in armis" et "arma deosque parant comites" et "alia arma Latinis quaerenda".

§ 2.100  NEC REQUIEVIT ENIM aut vacat 'enim', aut pendet sensus, ut et posterior 'donec Calchante ministro': arte enim agitur, semiplena dicendo ut cogat et interrogare et avidius audire Troianos. CALCHANTE MINISTRO 'me destinat arae', et est aposiopesis. et mire 'ministro', quasi non exierit a se responsum.

§ 2.101  SED QUID EGO aposiopesis. et bene reticuit, ne taederet illos tam longae orationis, nihil ad se pertinentis, nisi studium audiendi intermissione renovasset. AUTEM hic abundat. INGRATA nec vobis placitura, nec mihi gratiam conciliantia. INGRATA] quorum iam non libenter memini.

§ 2.102  QUIDVE MOROR?? vestram scilicet festinationem, vel mortem. OMNES et eos, qui prodesse disponunt. UNO ORDINE uno reatu. et est de antiqua tractum scientia, quia in ordinem dicebantur causae propter multitudinem vel tumultum festinantum, cum erat annus litium. Iuvenalis "expectandus erit qui lites inchoet annus".

§ 2.103  IDQUE AVDIRE SAT EST me Graium esse. IAMDUDUM modo 'quam primum'. SUMITE POENAS scilicet ut satis faciatis Graecis, qui me oderunt. et dicendo mortem suam gratam esse Graecis, et Troianorum benivolentiam conciliat, et ut sibi reliqua credantur extorquet.

§ 2.104  HOC ITHACUS VELIT ET MAGNO MERCENTUR ATRIDAE callide hoc dicto impetrat vitam, adserens mortem suam illorum hostibus esse placituram. ideo autem dicit 'mercentur', quia sacrorum est, ut fugiens victima ubicumque inventa sit, occidatur, ne piaculum committatur. ergo Sinon qui victima fuerat, quippe qui propter reditum sacrificio fuerat destinatus, nec possent Graeci nisi vel empta morte Sinonis ad patriam redire, iure et votis et praemio Graecorum interimitur. 'Ithacus' vero pro 'Ithacensis', principale pro derivativo. MAGNO MERCENTUR id est pretio, ut "Turno tempus erit magno cum optaverit emptum intactum Pallanta".

§ 2.105  ARDEMUS SCITARI festinamus inquirere. et ecce, quo proficit aposiopesin ante fecisse. QUAERERE CAVSAS cur a Graecis eius optaretur interitus.

§ 2.106  IGNARI aut nescientes, aut imprudentes. ARTISQUE PELASGAE ars ton meson est. ideo adiecit 'Pelasgae', hoc est malae.

§ 2.107  PROSEQUITUR mire, ut ab initio coeperat. PAVITANS quasi pavitans. PAVITANS] hoc est simulans se pavere. et non tam propter mortem: nam erit illi contrarium 'iamdudum sumite poenas': sed ut videretur cum timore civium suorum consilia vel secreta patefacere. FICTO PECTORE pectus pro verbis posuit: nam numquam fingitur pectus.

§ 2.108  SAEPE FUGAM DANAI hoc secundum Homerum verum est, apud quem suadet Agamemnon Graecis relicto bello fugere. et ut ostendat propter bellum fugere, ait 'cupiere', non 'voluere'.

§ 2.109  MOLIRI parare. et hoc verbo difficultatem rei ostendit. LONGO decennali. FESSI BELLO Troianos laudando: si enim fatigati sunt Graeci, horum virtus probatur: [2.et] sibi favorem conciliat.

§ 2.110  FECISSENTQUE UTINAM nec enim hic arae destinaretur. et est significatio optandi a praeterito tempore. PONTI HIEMPS bene addidit 'ponti', quia est et temporis.

§ 2.111  EVNTES ire cupientes, ut "cum canerem reges et proelia", id est cum canere vellem. et est figura Graeca, ubi statuisse aliquid pro inchoatione habetur.

§ 2.112  PRAECIPVE contra illud, ne diceretur numina non esse placata. et bene aliud agens equi mentionem introduxit. TRABIBUS ACERNIS speciem pro genere posuit, id est pro quocumque ligno. nam variat ligni genera in hoc equo, ut "abiete costas" et "pinea claustra", ita hic 'acernis'.

§ 2.113  AETHERE pro aere posuit poetica licentia.

§ 2.114  SUSPENSI aut solliciti, ut "nostroque in limine pendes", quia tempestas nec post dona mutabatur: aut ad nimbos refertur distinctione mutata, ut distinguamus 'nimbi suspensi'. SCITANTEM participium pro participio est, id est scitaturum. alii 'scitatum' legunt, id est inquisitum. ORACULA ad templa de quibus dantur oracula. alibi 'oracula' responsa, ut "lapsis quaesitum oracula rebus" et "quin adeas vatem precibusque oracula poscas".

§ 2.115  ADYTIS adytum est locus templi secretior, ad quem nulli est aditus nisi sacerdoti. TRISTIA DICTA REPORTAT renuntiat. more suo breviter habitum futurae orationis ostendit.

§ 2.116  SANGUINE PLACASTIS VENTOS ET VIRGINE CAESA CUM PRIMUM hic distinguendum est, quia et semel ad Troiam ventum est, et ante quam ad eam veniretur de Iphigenia est sacrificatum. cuius fabula talis est. cum Graeci ad Aulidem venissent, Agamemnon Dianae cervam cum venatur occidit ignarus. unde dea irata flatus ventorum, qui ad Troiam ducebant, removit. quam ob rem cum nec navigare possent, et pestilentiam sustinerent, consulta per Calchantem oracula dixerunt, Agamemnonio sanguine, hoc est immolata Iphigenia Dianam esse placandam. ergo cum ab Ulixe per nuptiarum simulationem, qui Iphigeniam Achilli iungendam fingebat, adducta Iphigenia in eo esset ut immolaretur, numinis miseratione sublata est cervaque subposita, et translata ad Tauricam regionem regi Thoanti tradita est sacerdosque facta Dictynnae Dianae, vel ut quidam volunt Orthiae Dianae. quae cum secundum statutam consuetudinem humano sanguine numen placaret, agnovit fratrem Oresten, qui accepto oraculo carendi furoris causa cum amico Pylade, a cuius patre, Strofio nomine, fuerat nutritus, Colchos petierat, et cum his occiso Thoante, simulacrum sustulit absconditum fasce lignorum: unde et Facelitis dicitur, non tantum a face, cum qua pingitur, propter quod et Lucifera dicitur: et Ariciam detulit. sed cum postea Romanis sacrorum crudelitas displiceret, quamquam servi immolarentur, ad Laconas est Diana translata, ubi sacrificii consuetudo adulescentum verberibus servatur, qui vocabantur Bomonicae, quia aris superpositi contendebant, qui plura posset verbera sustinere. Orestis vero ossa Aricia Romam translata sunt et condita ante templum Saturni, quod est ante clivum Capitolinum iuxta Concordiae templum. VIRGINE CAESA non vere, sed ut videbatur. et sciendum in sacris simulata pro veris accipi: unde cum de animalibus quae difficile inveniuntur est sacrificandum, de pane vel cera fiunt et pro veris accipiuntur. hinc est etiam illud "sparserat et latices simulatos fontis Averni". nam et in templo Isidis aqua sparsa de Nilo esse dicebatur.

§ 2.117  ILIACAS DANAI VENISTIS AD ORAS figuratum: cum primum venire velletis. sane hoc de Iphigenia verum est.

§ 2.118  SANGUINE QUAERENDI REDITUS hoc falsum est. et bene oraculorum naturam servat, ut a re ipsa semper incipiat, ut alibi "Dardanidae duri"; dicendo enim 'Dardanidae' ostendit quae loca petere debeant.

§ 2.119  ARGOLICA quia occurrebat occidi potuisse captivum. ergo ideo addidit 'Argolica', ne non esset triste oraculum. videtur sane peritia iuris pontificalis animalis hostiae mentionem fecisse, cum dicit 'animaque litandum Argolica'; nam et 'animam' dixit, et 'litare' verbo pontificali usus est, id est sacrificiis deos placare.

§ 2.120  OBSTUPVERE ANIMI omnes enim crediderunt se perire posse, antequam unus esset delectus.

§ 2.121  CUI FATA PARENT cui praeparent mortem. FATA id est responsa. sunt qui ita dividant: 'cui fata parent' vitam, 'quem poscat Apollo', ut moriatur.

§ 2.122  HIC pro tunc. VATEM nunc divinum, alias poetam "tu vatem, tu diva mone", alias sacerdotem, ut "et aurea vati cassida". MAGNO TUMULTU ad factionem tegendam.

§ 2.123  PROTRAHIT quasi nolentem. NUMINA DIVUM pro oraculis posuit. et quaeritur modo, non quid dicant, nam planum est; sed quis debeat immolari. QUAE SINT EA NUMINA DIVUM] id est ut ambiguitatem oraculorum interpretetur.

§ 2.124  FLAGITAT id est invidiose poscit, unde et quod flagitatione dignum est flagitium dicitur. MIHI quidam graviter pronuntiandum tradunt 'mihi', hoc est Sinoni. MULTI CRUDELE CANEBANT 'multi' bis intellegendum, id est multi videbant taciti, multi etiam dicebant, ne sit contrarium 'canebant taciti'. quamvis multi sic exponant: qui mihi amici erant dicebant, qui inimici, tacebant, ut provenirent quae praesentiebant.

§ 2.126  BIS QUINOS SILET ILLE DIES dicimus et 'bis quinis silet ille diebus'. BIS Q. S. I. D.] scilicet auctoritatis quaerendae gratia, ut sit axiopistia eius qui invitus diceret. TECTUS aut multitudini se subtrahens, aut tegens consilium suum. aut cautus, ne intellegeretur. RECUSAT abnegat.

§ 2.127  PRODERE bene prodere: me enim dicturus, quem sciebat. OPPONERE obicere, destinare.

§ 2.128  VIX TANDEM aut iunge, et vacat 'tandem'; aut separa, et est exaggeratio a synonymis, ut "abiit excessit, evasit erupit". et est ordo 'vix tandem rumpit vocem'.

§ 2.129  COMPOSITO ex pacto. RVMPIT VOCEM hoc est erumpit in vocem, et dictum est per contrarium. nam si 'silentium rumpere' est loqui, ut "quid me alta silentia cogis rumpere?", 'vocem rumpere' est tacere. sed aliqua interdum simpliciter, interdum per contrarium intelleguntur.

§ 2.130  ET QUAE SIBI QUISQUE TIMEBAT ideo hoc addidit, quia dixerat 'adsensere omnes', ne videretur fuisse cunctis suae gentis invisus. aut 'adsensere omnes' ad provocandam in se Troianorum misericordiam dicit, cum eorum hostes omnes ad crudelitatem consensisse adserat. est autem figuratius, si legatur 'timebant'.

§ 2.132  MIHI multi posterioribus, multi primis iungunt; unus tamen est sensus. PARARI infinitus modus pro indicativo. et est figura propria historiographorum, ut Sallustius "equitare, iaculari, cursu cum aequalibus certare"; ut poetarum propria est "nuda genu" et "torvum clamat". quod autem ait Cicero "bellicum canit" non est figura, sed sermo naturalis; est enim soni nomen. quidam sane 'parari' pro 'parabantur' accipiunt et ad omnia hoc subaudiunt.

§ 2.133  SALSAE FRUGES sal et far, quod dicitur mola salsa, qua et frons victimae et foci aspergebantur et cultri. fiebat autem de horna fruge et horno sale, ut Horatius "et horna fruge". VITTAE quibus victimae coronabantur.

§ 2.134  LETO non sacrificio: invidiose locutus est. et est hysteroproteron, prius enim erat ut vincula rumperet, et sic fugeret. VINCVLA RVPI atqui solutae sunt hostiae; nam piaculum est in sacrificio aliquid esse religatum: unde est "unum exuta pedem vinclis, in veste recincta" item "vittasque resolvit sacrati capitis". ergo vincula religionis intellege, ut "et vinclis innaret Cloelia ruptis", scilicet foederis; nec enim obsides umquam ligantur. sed huic expositioni illud occurrit, unde iste ligatus fuerit, quia eum Troiani non ligarunt; ultro enim se obtulerat. unde est intellegendum a Graecis magis ligatum ante tempus sacrificii; nam consuetudo illa quam supra diximus erat in ipso tempore sacrificiorum. ante enim ligari et Iuvenalis docet, dicens "sed procul extensum petulans quatit hostia funem".

§ 2.135  LIMOSOQUE LACU ut verisimilem fugam faciat, circumstantiis utitur. notandum sane, Vergilium sub aliorum persona causam exsequi nobilium, ut hoc loco Marii, item paulo post Pompeii, ut "iacet ingens litore truncus". PER NOCTEM OBSCVRUS bona elocutio est rem temporis ad personam transferre, ut 'matutinus venit'. VLVA herba palustris. sane in arte rhetorica omnem narrationem cum rei partibus dicunt convenire debere, loco tempore materia causa persona. hic ad singula respondetur: nam persona Ulixis ponitur ad fallendum aptissima; causa, quia timeret ne ultor esset Palamedis; tempus ad nocendum aptissimum, cum sibi quisque timeret; modus agendi 'bis quinos silet ille dies'; materia 'salsae fruges et circum tempora vittae'; locus 'per noctem obscurus in ulva delitui'.

§ 2.136  SI FORTE DEDISSENT medium se praebet: nam nec negat, nec confirmat eos navigasse, ne aut eis demat securitatem, aut quod supra dixit falsum sit, non posse navigare Graecos, nisi homine immolato: ut illorum sit quicquid elegerint. et artis est in argumentorum angustia incertis uti sermonibus. SI FORTE DEDISSENT] [2.id est] quia iam scire non poterat, quid facturi essent, cum ipse fugisset.

§ 2.137  ANTIQUAM caram. et bene commemorat liberos et parentem, ut ostendat se non deseruisse ut vilem, sed mortis fugisse terrore. et bene †ignotos finxit sibi liberos et parentem, ut maior miseratio ex pluribus nasceretur. quidam sane non 'dulces', sed 'duplices' legerunt, quia 'dulces' leve esset et commune epitheton liberorum.

§ 2.139  QUOS ILLI de quibus illi. FORS ET POENAS forte et poenas. alii iungunt 'forset', ut sit forsan. et bene elicit misericordiam ostenditque, non se habere causam redeundi post mortem suorum: ne eum Troiani non reciperent, suspicantes ad suos quandoque rediturum.

§ 2.140  EFFUGIA et 'fuga' dicimus et 'effugium', sicut 'lana' et 'lanitium', ut "si tibi lanitium curae". hinc est 'aequitas' et 'aequum'. sed hic dicendo 'effugia' verbo sacrorum et ad causam apto usus est. nam hostia quae ad aras adducta est immolanda, si casu effugeret, 'effugia' vocari veteri more solet; in cuius locum quae supposita fuerat, succidanea; si gravida fuerat, forda dicitur; quae sterilis autem est, taurea appellatur: unde ludi Taurei dicti, qui ex libris fatalibus a rege Tarquinio Superbo instituti sunt propterea, quod omnis partus mulierum male cedebat. alii ludos Taureos a Sabinis propter pestilentiam institutos dicunt, ut lues publica in has hostias verteretur. CULPAM HANC vel quod fugi, vel quod me defensorem Palamedis dixeram. PIABUNT expiabunt: et ton meson est; nam plerumque et impiare significat. hic tamen 'piabunt' bene addidit, quia nisi per sanguinem diis accepta hostia non est: quod merito ex persona Sinonis inducitur, quia fatetur sacra per suam fugam fuisse violata. et vult etiam beneficii sibi debitores esse Troianos, quod interim Graeci ablegati sunt.

§ 2.141  QUOD TE PER SUPEROS propter quod. et finita narratione subiungit epilogos; neque enim quae non putaret credituros argumenta subicere debuit. sane per huius modi preces ostendere vult vera se dicere. CONSCIA NUMINA VERI bene medium tenuit; †nam ea numina invocans, quae sunt conscia numina veritatis, quia et pontifices dicunt, singulis actibus proprios deos praeesse. hos Varro certos deos appellat.

§ 2.142  PER SI QUA EST aut diasyrtice deridet, ut diximus, aut certe hoc ait: si aliqua est fides. quam cum sibi non adscribit, facit ut in eo esse credatur. RESTET supersit. USQUAM quia apud Graecos dicit fidem esse corruptam.

§ 2.143  INTEMERATA incorrupta vel integra. alii tamen volunt 'intemerata' de libris sacris commutatis litteris esse praesumptum, †timaram enim fidem, id est sanctam appellabant, ut sit sensus, oro per fidem vehementer sanctam, si tamen est usquam penes homines. ORO ordo est 'quod te oro per superos'. LABORUM periculorum, malorum. MISERERE quidam pro 'misereare' accipiunt.

§ 2.144  NON DIGNA FERENTIS indigno luctu affecti.

§ 2.145  ET MISERESCIMUS aut per se plenum est, aut cohaeret sequentibus, quia non potest primis: dicimus enim aut 'illam rem miseror', aut 'illius rei misereor', non 'illis'. quidam 'miserescimus' pro miseremur, genus inchoativum volunt, ut 'horreo horresco', 'gelo gelasco': aliter 'lentesco' inchoativum, nullo praecedente verbo; neque enim est 'lento', ut sit 'lentesco'. VLTRO autem non est sponte: nam iam rogaverat: sed insuper. et venit ab eo quod est 'ultra'; plus enim quam rogaverat, praestiterunt.

§ 2.147  VINCLA] pro 'vincula' per syncopen dictum. ARTA VINCLA aut epexegesis manicarum est, aut utrumque habuit.

§ 2.148  QUISQUIS ES licet hostis sis. et sunt, ut habemus in Livio, imperatoris verba transfugam recipientis in fidem 'quisquis es noster eris'. item "vigilasne, deum gens" verba sunt, quibus pontifex maximus utitur in pulvinaribus: quia variam scientiam suo inserit carmini. AMISSOS OBLIVISCERE ut "obliviscor iniurias tuas, Clodia". dicimus autem et 'amissorum obliviscere'. et 'obliviscere' quidam pro contemne vel neglige, ut "oblitus fatorum". HINC IAM aut ex hoc tempore, aut ex hac oratione, qua tibi salutem in tuto polliceor, aut ex eo, quod te dicis Ulixis factione laborasse.

§ 2.149  EDISSERE VERA hic distinguendum; vera enim audire desiderat. 'edissere' autem ordine cuncta narra, unde qui plane loquuntur dissertores fiunt et diserti vocantur. sane hoc ab illo Priamus exigit, quod ipse ei statim obtulit 'cuncta equidem tibi rex'.

§ 2.150  QUO MOLEM quam ob causam, in quem usum. et ad hoc respondit Sinon 'ne recipi portis'. et est color, qui in coniecturali statu saepe requiritur. hunc tamen equum quidam longum centum viginti, latum triginta fuisse tradunt, cuius cauda genua oculi moventur. QUIS AUCTOR?? ad hoc respondit 'Calchas attollere iussit'.

§ 2.151  QUIDVE PETUNT?? quid desiderant? utique ut placetur Minerva. QUAE RELLIGIO?? quae consecratio. MACHINA BELLI ecce subtiliter secutus [2.est] historiam machinamenti bellici mentionem facit. et servat dignitatem regiam; breviter enim reges interrogant, non ut minores, quos plus loqui necesse est.

§ 2.152  DOLIS ET ARTE unam rem secundo dixit, quia ars ton meson est, sicut supra diximus. AD SIDERA ad locum siderum, vel quia semper sunt sidera, sed solis splendore vincuntur.

§ 2.154  AETERNI IGNES aut ararum, quas fugit, ut exsecratio sit propter posteriora 'vos arae'; aut certe Solem et Lunam significat. exsecratio autem est adversorum deprecatio, iusiurandum vero optare prospera. NON VIOLABILE quod graeci aphtharton dicunt.

§ 2.155  TESTOR modo iuro, alibi testificor, ut "testor in occasu vestro". VESTRUM NUMEN quia secundum philosophos dicuntur sidera elementa esse, sed habere proprias potestates. ENSESQUE NEFANDI invidiose ad pluralem transit numerum, ut Terentius "non perpeti meretricum contumelias".

§ 2.156  VITTAEQUE DEUM aut quae habentur in honore deorum, aut quas habent ipsa simulacra. VITTAEQUE [2.et] multi hic distinguunt et sic subiungunt 'deum quas hostia gessi'. consuetudo apud antiquos fuit, ut qui in familiam vel gentem transiret prius se abdicaret ab ea, in qua fuerat, et sic ab alia reciperetur: quod hic ostendit; dicit enim Sinon, iure iam se Troianorum civem esse, quia apud Graecos hostia fuerit, adeo nec pro homine, nec pro cive habitus sit. GESSI paene gessi; non enim vere gesserat, sed quantum ad Graecos pertinet, qui eum immolaturi fuerant, dicit. HOSTIA vero victima, et dicta quod dii per illam hostiantur, id est aequi et propitii reddantur, unde hostimentum aequationem.

§ 2.157  FAS MIHI subaudis 'sit'. et bene a diis petit veniam, ne videatur proditor: nam et haec quae dicturus est tacuit, antequam audiret 'noster eris'; si enim voluntate proderet, sequebatur quod ait Cicero "nemo umquam sapiens proditori credendum putavit". aut 'fas mihi' ideo, quia non licet solvere sacramentum militare adversariis vel hostibus; ideo dixit 'liceat arcana dicere'. et cum ostenderit, se rem dicere quam non licet, ei facilius credetur. SACRATA RESOLVERE IVRA scilicet ut non incidat in sacramenti poenam: nam miles legibus sacramentorum rogabatur, ut exiens ad bellum iuraret, se nihil contra rem publicam facturum: quia militiae tria sunt genera. plerumque enim 'evocati' dicuntur, et non sunt milites, sed pro milite: unde Sallustius "neu quis miles neve pro milite", item ipse "ab his omnes evocatos et centuriones": plerumque 'tumultuarii', hoc est qui ad unum militant bellum: plerumque 'sacramento rogati', quia post electionem in rem publicam iurant, sicut dictum est. et hi sunt qui habent plenam militiam; nam viginti et quinque annis tenentur. haec tria genera tangit Vergilius: sacramenti hoc loco, tumultuarii illo "simul omne tumultu coniurat trepido Latium", evocationis "mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem".

§ 2.158  FAS ODISSE VIROS ut supra diximus, omnia diasyrtice loquitur; nam et ad Graecos possunt, et ad Troianos referri. et 'odisse' hic praesentis temporis, quod non facit 'odere'. ATQUE OMNIA FERRE SUB AVRAS hinc videtur subtiliter non se implicare periurio; ipse enim lectos hostes produxit ex equo "et pinea furtim laxat claustra Sinon". et hoc vult credi contra Graecos dicere, cum pro ipsis dicat.

§ 2.159  SIQUA TEGUNT callide occultant. SIQUA TEGUNT propter ea quae latent in equo. NEC LEGIBUS VLLIS si Graecorum, propter 'noster eris', si Troianorum, quia Graecus. alii ita: nullis naturae legibus, quibus fas non est patriam prodere; et volunt hoc esse 'sacrata resolvere iura'.

§ 2.160  TU MODO pro tantummodo. PROMISSIS pro 'in promissis'.

§ 2.161  SERVES TROIA FIDEM magnificentius, quam si diceret 'Troiani'. SERVES TROIA FIDEM quia quod rex promittit videtur res publica polliceri. VERA FERAM pro dicam. MAGNA REPENDAM magna praemia resolvam pro mea impunitate. et videtur duo promittere Troianis, primo veriloquium, deinde salutem ex suorum proditione. alii volunt dubium esse, vobis feram, Graecis rependam.

§ 2.162  OMNIS SPES DANAUM more suo a veris incipit: nam et favit Minerva Graecis, et constabat raptum esse Palladium. TYDIDES SED ENIM hysteroproteron est 'sed enim ex quo impius Tydides'; nam hysterologia unius sermonis est, ut "transtra per et remos".

§ 2.163  IMPIUS vero propter numina vulnerata. EX QUO autem vel die vel facto.

§ 2.164  SCELERUMQUE INVENTOR VLIXES propter se et propter Palamedem occisum ipsius factione.

§ 2.165  FATALE ton meson est: nam et quod custodit, et quod interimit pro loco intellegitur. AVELLERE ostendit invitum numen esse sublatum.

§ 2.166  PALLADIUM Helenus apud Arisbam captus a Graecis est et indicavit coactus fata Troiana, in quibus etiam de Palladio. unde dicitur a Pyrrho regna meruisse: quamquam praestiterit Pyrrho, ut per terram rediret, dicens omnes Graecos, quod et contigit, naufragio esse perituros. alii dicunt Helenum non captum, sed dolore, quod post mortem Paridis Helena iudicio Priami non sibi, sed Deiphobo esset adiudicata, in Idam montem fugisse, atque exinde monente Calchante productum de Palladio pro odio prodidisse. tunc Diomedes et Ulixes, ut alii dicunt, cuniculis, ut alii, cloacis ascenderunt arcem, et occisis custodibus sustulere simulacrum. qui cum reverterentur ad naves, Ulixes, ut sui tantum operis videretur effectus, voluit sequens occidere Diomedem: cuius ille conatum cum ad umbram lunae notasset, religatum prae se usque ad castra Graecorum egit. ideo autem hoc negotium his potissimum datur, quia cultores fuerunt Minervae. hoc cum postea Diomedes haberet, ut quidam dicunt: quod et Vergilius ex parte tangit, et Varro plenissime dicit: credens sibi non esse aptum, propter sua pericula, quibus numquam cariturum responsis cognoverat, nisi Troianis Palladium reddidisset, transeunti per Calabriam Aeneae offerre conatus est. sed cum se ille velato capite sacrificans convertisset, Nautes quidam accepit simulacrum: unde Minervae sacra non Iulia gens habuit, sed Nautiorum. hinc est in quinto "tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas quem docuit". quamquam alii dicant, simulacrum hoc a Troianis absconditum fuisse intra extructum parietem, postquam agnoverunt Troiam esse perituram: quod postea bello Mithridatico dicitur Fimbria quidam Romanus inventum indicasse: quod Romam constat advectum. et cum responsum fuisset, illic imperium fore, ubi et Palladium, adhibito Mamurio fabro multa similia facta sunt. verum tamen agnoscitur hastae oculorumque mobilitate: unde est 'vix positum castris simulacrum, arsere coruscae luminibus flammae' vel 'hastamque trementem'. sed ab una tantum sacerdote videbatur, ut Lucanus "Troianam soli cui fas vidisse Minervam" (1.598). dicunt sane alii, unum simulacrum caelo lapsum, quod nubibus advectum et in ponte depositum, apud Athenas tantum fuisse, unde et gephuristes dicta est. ex qua etiam causa pontifices nuncupatos volunt: quamvis quidam pontifices a ponte sublicio, qui primus Tybri impositus est, appellatos tradunt, sicut Saliorum carmina loquuntur. sed hoc Atheniense Palladium a veteribus Troianis Ilium translatum. alii duo volunt: hoc de quo diximus, et illud Atheniense. alii, cum ab Ilo Ilium conderetur, hoc Troianum caelo lapsum dicunt: alii a Dardano de Samothracia Troiam translatum: alii multa fuisse Palladia, sed hoc a Diomede et Ulixe furto ablatum tradunt.

§ 2.167  SACRAM EFFIGIEM quasi de caelo lapsam. et tres simul res dixit, quare numen irasceretur: quod antistites caesi, quod tolleretur, quod cruentis manibus.

§ 2.169  EX ILLO facto, vel tempore. FLVERE delabi. et ton meson est; nam ideo addidit 'retro'. contra Sallustius "rebus supra vota fluentibus".

§ 2.170  AVERSA DEAE MENS propter illud 'manibusque cruentis'.

§ 2.171  TRITONIA aut quasi terribilis, apo tou trein, id est timere, aut a Tritone amne Boeotiae, aut a Tritonide palude Africae, iuxta quam nata dicitur, secundum Lucanum "et se dilecta Tritonida dixit ab unda" (9.354). sane 'Tritonia' antonomasivum est, quia proprium est Minervae: nam epitheta sunt quae variis possunt vel personis vel rebus adponi. et haec caute observanda sunt, sicut et propria nomina, quae plerumque ex appellativis sunt, ut est Victor vel Felix.

§ 2.172  VIX modo 'mox' significat. CASTRIS pro in castris. SIMULACRUM inter consecratas res, id est aedes, areas, etiam simulacra accipiuntur, quod in bucolicis scriptum est. hic ergo ipso nomine simulacri consecrationem eius ostendit; quis enim ignorat Palladium simulacrum Minervae esse? quam autem sacrum fuerit, hinc docet, quod ait 'nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris. vix positum castris' et reliqua, ut appareat, et loco motum vim tamen consecrationis habuisse. ARSERE subaudimus 'cum', ut sit 'cum arsere'. CORUSCAE 'coruscum' alias fulgens, alias tremulum est.

§ 2.173  LUMINIBUS FLAMMAE ARRECTIS hypallage est, lumina enim arsere flammis. SALSUS SUDOR bene addidit 'salsus', ut significaret laborem futurum, ne forte alter in simulacro quilibet umor intellegeretur. SALSUS SUDOR] indicium commoti numinis fuisse dicitur. Probo sane displicet 'salsus sudor', et supervacue positum videtur. hoc autem Ennius de lamis dixit.

§ 2.175  EMICVIT exsiluit, quasi quae consistebat invita, locumque damnaret. PARMAMQUE FERENS HASTAMQUE TREMENTEM his enim signis Palladium a ceteris discernebatur, quod supra dictum est.

§ 2.176  TEMPTANDA AEQUORA si vel fugere possint post iram Minervae.

§ 2.178  ARGIS adverbium loci est. et respexit Romanum morem: nam si egressi male pugnassent, revertebantur ad captanda rursus auguria. item in constituendo tabernaculo si primum vitio captum esset, secundum eligebatur; quod si et secundum vitio captum esset, ad primum reverti mos erat. tabernacula autem eligebantur ad captanda auspicia. sed hoc servatum a ducibus Romanis, donec ab his in Italia pugnatum est, propter vicinitatem; postquam vero imperium longius prolatum est, ne dux ab exercitu diutius abesset, si Romam ad renovanda auspicia de longinquo revertisset, constitutum, ut unus locus de captivo agro Romanus fieret in ea provincia, in qua bellabatur, ad quem, si renovari opus esset auspicia, dux rediret. NUMENQUE aut pro Palladio posuit 'numen', ut "media inter numina divum", aut 'numen' Minervam dixit. REDUCANT placent, reconcilient.

§ 2.179  QUOD id est Palladium.

§ 2.180  VENTO PETIERE hic ostenditur, illos navigasse.

§ 2.181  ARMA DEOSQUE PARANT COMITES ingenti arte de futuro sollicitos facit, ut praesentem firmet securitatem. ARMA DEOSQUE P. C.] ingenti arte de futuro sollicitos facit, ut videatur periculum de nuntiando secreta Argivorum prodere, quatenus praesentem firmet securitatem, ut eos faciat incautos.

§ 2.182  INPROVISI ADERUNT sicut et factum est. [2.et] artificiose; neque enim mentitur, et tamen decipit; nam verum metum falso metu abegit, ut dum reversuros timent, non timeant, ne non abierint. DIGERIT OMINA interpretatur numinis commotionem. [2.vel] futuri ordinem pandit, id est oraculorum. vel ordinat et disponit.

§ 2.183  HANC PRO P. M. P. N. L. E. S. respondet ad interrogationem 'quo molem hanc immanis equi statuere'.

§ 2.184  NEFAS QUAE TRISTE PIARET contaminati Palladii scilicet. PIARET autem expiaret.

§ 2.185  IMMENSAM CALCHAS ATTOLLERE hoc est 'quis auctor, quae machina belli?'

§ 2.187  NE RECIPI P. A. D. I. M. P. cum equi magnitudo necessaria ad recipiendos milites fuerit, inducendi equi desperationem facit, ut magis iniciat cupiditatem inducendi.

§ 2.188  ANTIQUA SUB RELIGIONE favore pristino. NEV POPVLUM A. S. R. T.] id est loco Palladii secundum antiquam religionem tutelam colenti populo praestare: constat enim apud Troianos principe loco Minervam cultam.

§ 2.189  NAM SI VESTRA MANUS quia occurrebat exurendum esse equum, si intro ferri vel prodesse non poterat. VIOLASSET pro violaverit. DONA MINERVAE quae Minervae data sunt. et minatur occulte, ne quis equum tentare audeat.

§ 2.190  QUOD DII PRIUS O. I. I. adeo se ostendit favere Troianis, ut nomen etiam Graecorum exsecretur. 'ipsum' autem Calchantem accipimus: nam quasi Troianus detestatur quae in illos ominose dicta sunt.

§ 2.192  ASCENDISSET pro ascenderit. ut "scandit fatalis machina muros".

§ 2.193  VLTRO statim, mox. ASIAM Asiaticos, ut "Latio dare terga sequaci"; nam et paulo post "urbem sepultam" pro civibus posuit. PELOPEIA Argiva, a Pelope. unde et Peloponnesus. NOSTROS NEPOTES utique Graecos posteros. an diasyrtice; nam iam quasi Troianus loquitur.

§ 2.195  TALIBUS INSIDIIS bene 'insidiis', ut ostendat non se virtute, sed insidiis esse superatos; nam ideo subiecit 'quos neque Tydides, nec Larissaeus Achilles n. a. d. d. n. m. c.' PERIVRI quia dixit 'vos aeterni ignes'. et 'periuri' in verbo 'r' non habet: nam 'peiuro' dicimus corrupta natura praepositionis: quae res facit errorem, ut aliqui male dicant 'peiurus', ut 'peiuro'.

§ 2.196  CREDITA RES aut fides habita, aut commissa respublica. CAPTIQUE DOLIS sicut dictum est, virtuti non cedit, dolis dicit se esse superatum: non quod Troianis victos esse turpe non fuerit, sed quod Graecis turpius vicisse per dolos. COACTIS id est expressis, ut Terentius "una me hercule falsa lacrimola, quam oculos terendo misere, vix vi expresserit".

§ 2.197  QUOS N. T. N. L. A. bene utrique honorem virtutis dat, a quibus victus est. LARISSAEUS ACHILLES a vicinitate: nam Phthius fuit. utraque tamen Thessaliae civitas est. Larissa autem a nympha Larissa est appellata, ex qua Neptunus creavit †Pelago et Phthion. Achillem autem Homerum secutus Phthiatem non dicit, quem perhibent peregrinantem apud Phthiam, quod nullius esset humanitate susceptus, tali silentio inhospitalem damnasse civitatem.

§ 2.199  HIC tunc. MAIUS MISERIS MULTOQUE ut "sale saxa sonabant" et "casus Cassandra canebat"; nam apud veteres a similibus incipere vitiosum non erat. et notandum, quia ut supra diximus agit, ne videatur vel Troia cessisse viribus, vel Aeneas voluntate fugisse. hac autem re ostendit, ex accidentibus dolos Graecorum esse firmatos, cum dicit etiam deos adversum Troiam fecisse.

§ 2.201  LAOCOON ut Euphorion dicit, post adventum Graecorum sacerdos Neptuni lapidibus occisus est, quia non sacrificiis eorum vetavit adventum. postea abscedentibus Graecis cum vellent sacrificare Neptuno, Laocoon Thymbraei Apollinis sacerdos sorte ductus est, ut solet fieri cum deest sacerdos certus. hic piaculum commiserat ante simulacrum numinis cum Antiopa sua uxore coeundo, et ob hoc inmissis draconibus cum suis filiis interemptus est. historia quidem hoc habet: sed poeta interpretatur ad Troianorum excusationem, qui hoc ignorantes decepti sunt. alii dicunt quod post contemptum semel a Laomedonte Neptunum certus eius sacerdos apud Troiam non fuit: unde putatur Neptunus etiam inimicus fuisse Troianis, et quod illi meruerint, in sacerdote monstrare: quod ipse alibi ostendit dicens "cuperem cum vetere ab imo structa meis manibus periurae moenia Troiae". quod autem ad arcem ierunt serpentes, id est ad templum Minervae, aut [2.quod] et ipsa inimica Troianis fuit, aut signum fuit periturae civitatis. sane Bacchylides de Laocoonte et uxore eius vel de serpentibus a Calydnis insulis venientibus atque in homines conversis dicit. SORTE DUCTUS sic Sallustius "sorte ductos fusti necat".

§ 2.202  SOLLEMNIS ARAS anniversario sacrificio religiosas. dicimus autem et sacrificium sollemne, et aras sollemnes, ut apricum et hominem et locum, ut "aprici meminisse senes" Persius, contra Horatius "cur apricum oderit campum". quidam dicunt, quod continuo quinquennio sacrum eidem deo quotannis fuerit restauratum, sollemne dici, sive publicum fuerit, sive privatum. TAVRUM INGENTEM non praeter rationem est hoc loco 'ingentem': alibi "iam cornu petat": in victimis enim ista requiruntur, ut certis numinibus certae aetatis mactentur animalia. MACTABAT scilicet ut Graecis mala naufragio provenirent. quid autem sit 'mactare' in quarto libro innuimus "mactant lectas de more bidentes". sane sciendum rite Neptuno et Apollini tauros immolandos, nam Iovi non licere: ideo et in tertio libro prodigium dicit secutum.

§ 2.203  ECCE AUTEM cum ex inproviso vult aliquid ostendere 'ecce' ponit, ut "ecce autem telis Panthus". sicut Cicero "ecce autem repente ebrio Cleomene, esurientibus ceteris". GEMINI duo et similes. 'gemini' autem sunt proprie fratres simul nati. A TENEDO ideo quod significarent naves inde venturas. TRANQUILLA PER ALTA absolute dixit.

§ 2.204  HORRESCO REFERENS etiam referens, quod tum vidissem. INMENSIS ORBIBUS pro inmensorum orbium. ANGVES angues aquarum sunt, serpentes terrarum, dracones templorum, ut in hoc indicat loco 'tranquilla per alta angues'; paulo post in terra 'serpens amplexus'; item 'delubra ad summa dracones'. sed haec significatio plerumque confunditur. horum sane draconum nomina Sophocles in Laocoonte dicit.

§ 2.205  PELAGO per pelagus.

§ 2.206  IVBAE aut cristae, aut barbae. 'iubae' autem proprie equorum sunt. Plautus in Amphitruone "angues iubati" (Am. 1108). SANGUINEAE id est coloris sanguinei.

§ 2.208  PONE post, semper in loco, numquam in tempore. LEGIT transit, ut "litoraque Epiri legimus". SINVAT curvat, flectit in sinus. SINVAT] sinuat a sinu, ut a fluctu 'fluctuat'. sic in georgicis "sinuatque alterna volumina crurum".

§ 2.209  FIT SONITUS ut ostenderet serpentum magnitudinem, quorum in lapsu fluctus movebantur, quia ait 'tranquilla per alta'. SALO dicimus et salum, unde est 'salo', et sal salis, ut "spumas salis aere secabat" et "sale tabentes artus in litore ponunt". ARVA hic 'arva' pro litore posuit; nam arva sunt quae Graecis aroura sunt dicta. et bene celeritas demonstrata est.

§ 2.210  SUFFECTI pro 'infecti', ut "conixa" pro enixa: vel certe inferiorem oculorum partem habentes infectam. et est figura 'suffecti oculos', id est †suffecti oculi e suffusos oculos habentes.

§ 2.211  SIBILA id est sibilantia, nam participium est: cum enim nomen est, 'sibilus' dicimus, ut "nam neque me tantum venientis sibilus austri". VIBRANTIBUS mobilibus, quia nullum animal tanta celeritate linguam movet, adeo ut triplicem linguam habere videatur, cum una sit. hos dracones Lysimachus †curifin et periboeam dicit; filios vero Laocoontis Ethronem et Melanthum Thessandrus dicit.

§ 2.212  EXSANGUES timentes; nam ideo timentes pallescunt, quia ante exsangues fiunt. AGMINE CERTO itinere, impetu, ut "leni fluit agmine Thybris", vel tractu corporis, ut "extremaeque agmine caudae".

§ 2.213  LAOCOONTA etsi a filiis eius incipiunt, 'Laocoonta petunt'.

§ 2.215  IMPLICAT hoc ad mollitiem infantum corporis dixit. DEPASCITUR ut supra diximus et 'pasco' et 'pascor' unius significationis sunt, ut "atque artus depascitur arida febris".

§ 2.217  SPIRIS nodis: unde etiam bases columnarum spirulas dicunt; nam proprie spira est volubilitas funium. inde et posteriora serpentium spirae dicuntur, quae sic involvuntur in gyrum, ut funes.

§ 2.218  SQUAMEA pro squamosa, ut frondea pro frondosa. et est figuratum 'squamea terga collo circumdati'.

§ 2.220  SIMUL modo adverbium temporis est, significat enim 'eo tempore'. et est ordo 'simul manibus tendit divellere nodos, simul clamores horrendos ad sidera tollit perfusus sanie vittas atroque veneno'. et vide genus mortis totum ad supplicium procuratum. TENDIT contendit.

§ 2.221  PERFUSUS VITTAS perfusas vittas habens. et est interpositus versus; nam potest tolli salvo sensu. SANIE autem pro sanguine, nam sanies corruptus sanguis. ATROQUE VENENO ut "pallida mors" vel "tristis senectus".

§ 2.223  QUALIS MUGITUS id est tollit. facta autem comparatio est propter sacerdotis personam.

§ 2.224  INCERTAM dubie inlisam, quae non haberet mortis effectum. inde et 'excussit'.

§ 2.225  LAPSU labi proprie serpentum est. DELUBRA delubrum dicitur quod uno tecto plura conplectitur numina, quia uno tecto diluitur, ut est Capitolium, in quo est Minerva, Iuppiter, Iuno. alii, ut Cincius, dicunt, delubrum esse locum ante templum, ubi aqua currit, a diluendo. est autem synecdoche, hoc est a parte totum. Varro autem rerum divinarum libro †XIX. delubrum esse dicit aut ubi plura numina sub uno tecto sunt, ut Capitolium, aut ubi praeter aedem area sit adsumpta deum causa, ut in circo Flaminio Iovi Statori, aut in quo loco dei dicatum sit simulacrum, ut sicut in quo figunt candelam, candelabrum appellant, sic in quo deum ponunt, delubrum dicant. ergo hic cum dicit 'delubra ad summa dracones', ut esset manifestatum, subtexuit dei simulacrum; adiecit enim 'saevaeque petunt Tritonidis arcem', nec praetermisit quin dei nomen adderet dicens 'sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur', ne sine ratione delubri nomen intulisse videretur. Masurius Sabinus "delubrum, effigies, a delibratione corticis; nam antiqui felicium arborum ramos cortice detracto in effigies deorum formabant, unde Graeci xoanon dicunt". alii delubrum dicunt templum ab eo quod nulli iunctum aedificio pluvia diluatur.

§ 2.226  SAEVAE fortis, aut nobilis: aut ad tempus epitheton additum, aut saeva circa Troianos.

§ 2.227  SUB PEDIBUSQUE DEAE scilicet maioris simulacri, quod a cunctis videtur; nam quod colitur et breve est et latet, sicut Palladium fuerat. non ergo contrarium est quod post raptum Palladium intulit 'deae'. sane hoc loco 'sub' particulam secundo repetendo utrique casui iunxit: accusativo, cum proprie significavit, ut sit 'prope pedes deae'; et 'sub orbe', ablativo, id est infra orbem, ut "saepe sub inmotis praesepibus". CLIPEIQUE SUB ORBE ut maxima pars in spiram collecta ante pedes sit. colla vero cum capitibus erectis post clipeum, id est inter scutum et simulacrum deae latebant: ut est in templo urbis Romae.

§ 2.228  NOVUS magnus, ut "Pollio et ipse facit nova carmina"; aut repentinus, aut novi generis, id est qualis numquam antea. CUNCTIS quia ante interemptum Laocoonta dixit timuisse nisi eos, qui viderant angues: post eius interitum cunctos dixit, qui sacerdotem extinctum cognovissent.

§ 2.229  INSINVAT pro insinuatur. Clodius scriba commentariorum: 'insinuem' intro eam penitus. SCELUS supplicium: ab eo quod praecedit id quod sequitur. EXPENDISSE autem tractum est a pecunia; nam apud maiores pecuniarias poenas constat fuisse. EXPENDISSE] cum adhuc rudi aere pecunia ponderaretur: quod ad capitis poenam de iure usurpatum est. an quia †utriusque rei debitor 'reus' dicitur? quis ante hunc 'expendisse' pro luisse?

§ 2.230  SACRUM ROBUR non ut supra 'lignum'. et notandum, quot nominibus hunc equum appellet: lignum, machinam, monstrum, dolum, pinea claustra, donum, molem, equum, sacrum robur.

§ 2.231  TERGO quare 'tergo', cum dixerit 'in latus' et 'in alvum'? ergo 'tergo' quasi per significationem equi accipiamus. quidam 'tergo' quasi 'a tergo suo' accipiunt, tum quia Laocoon manu reducta a tergo suo iecerit telum, ut est "ecce aliud summa telum librabat ab aure". SCELERATAM pro 'ipse sceleratus', ut "telumque inbelle" et "inutile ferrum". et est hypallage.

§ 2.232  SEDES per hoc ostendit 'donum Minervae'. ORANDA placanda.

§ 2.233  CONCLAMANT una scilicet voce. et bene de peritura civitate 'conclamant' dixit, quia semper res perditae 'conclamatae' dicuntur.

§ 2.234  MUROS superpositos Scaeae portae; nam sequitur 'quater ipso in limine portae'. MOENIA PANDIMUS URBIS non est iteratio: nam dicit, patefacta porta vel diruta interiora civitatis esse nudata. [2.ergo] MOENIA cetera urbis tecta vel aedes accipiendum. ACCINGUNT pro accinguntur. Terentius Phormione "accingere". ACCINGUNT OPERI praeparant se ad opus.

§ 2.237  INTENDUNT ligant, ut "intenditque locum sertis". SCANDIT transcendit propria magnitudine. vel propter aggerem, quem ruina fecerat muri. FATALIS mortifera. MUROS ruinas murorum dirutorum.

§ 2.238  FETA nunc plena, ut in bucolicis "temptabunt pabula fetas", alias enixa iam, ut "fecerat et viridi fetam". PUERI CIRCUM INNUPTAEQUE PUELLAE more Romano, patrimi et matrimi.

§ 2.239  SACRA CANUNT hymnos dicunt. GAVDENT quidam hic 'gaudent' pro optant intellegunt, ut "veniat quo te quoque gaudet".

§ 2.240  MINANS vel eminens, ut "minaeque murorum ingentes"; vel minitans.

§ 2.241  O PATRIA versus Ennianus. sane exclamatio eo pertinet, quod tanta fuerat vis consecrationis in porta Troiana, ut etiam post profanationem ab ingressu hostes vetaret. nam novimus integro sepulcro Laomedontis, quod super portam Scaeam fuerat, tuta fuisse fata Troiana. DIVUM DOMUS vel quod eius muros Apollo et Neptunus fabricaverunt, ubi etiam Minerva per Palladium culta est: vel propter Ganymedem, Dardanum, Tithonum. INCLITA BELLO quia superavit Mysiam totam.

§ 2.242  QUATER saepius. IN LIMINE PORTAE hic portam pro ipso aditu posuit; nam quod ait 'limine' manifestum est portae. nam pars superior diruta est, necessario remanente limine, quod in ima parte, id est in solo positum erat.

§ 2.243  ATQUE UTERO SONITUM QUATER ARMA DEDERE ostendere vult, non in totum a diis desertos esse Troianos: quippe quos sono equi dicit esse commonitos: ne Dido ab his animum averteret, quos videbat a suis numinibus derelictos; sed hoc dicit: monuerunt nos dii, sed nos non intelleximus. et bene addidit 'sonitum arma dedere', ne ei obiceretur, non potuisse fieri, ut plena armis machina sonum non redderet.

§ 2.244  INSTAMUS TAMEN subaudiendum, quamquam sonitum dederunt, tamen instamus. INMEMORES inprovidi: aut non memores oraculorum. quidam 'inmemores' dementes accipiunt, quoniam memoria in mente consistit. sane si peritiam Vergilii diligenter intendas, secundum disciplinam carminis Romani, quo ex urbibus hostium deos ante evocare solebant, hoc dixit; erant enim inter cetera carminis verba haec "eique populo civitatique metum, formidinem, oblivionem iniciatis"; unde bene intulit 'inmemores caecique furore', tamquam quos dei perdiderant.

§ 2.245  MONSTRUM INFELIX Troianis scilicet: quod post rem probatam dixit. SISTIMUS constituimus, conlocamus.

§ 2.246  TUNC ETIAM sicut antehac saepius: nam Helena veniente praedixerat. FATIS APERIT CASSANDRA FUTURIS ne putarentur stulti, qui vati non credidissent, cito subiecit 'dei iussu non umquam credita Teucris'. sane quidam hic 'fatis' pro calamitatibus accipiunt.

§ 2.247  DEI IVSSU praecepto Apollinis, qui spe promissi coitus concessa divinatione frustratus sustulit fidem vera dicenti. DEI IVSSU] praecepto Apollinis: qui cum amasset Cassandram, petit ab ea eius concubitus copiam. illa hac conditione promisit, si sibi ab eo futurorum scientia praestaretur: quam cum Apollo tribuisset, ab illa promissus coitus denegatus est. sed Apollo, dissimulata paulisper ira, petit ab ea, ut sibi osculum saltem praestaret: quod cum illa fecisset, Apollo os eius inspuit, et quia eripere deo semel tributum munus non conveniebat, effecit, ut illa quidem vera vaticinaretur, sed fides non haberetur. NON UMQUAM non aliquando, id est numquam: nam si 'non numquam' esset, duae negativae facerent unam confirmativam: licet Terentius Graeco more dixerit "agrum in his regionibus meliorem neque pretii maioris nemo habet". CREDITA dubium a quo verbo veniat, et an femininum sit singulare participium, an neutrum plurale.

§ 2.249  FESTA FRONDE quae festos indicat dies, vel quae festis diebus adhibetur, ut laurus, oliva et similia. VELAMUS coronamus, ut "victori velatum auro vittisque iuvencum".

§ 2.250  VERTITUR CAELUM atqui epitheton hoc caeli perpetuum est: sed 'vertitur' est 'in aliam faciem commutatur', quod more suo explanat sequentibus. RVIT OCEANO nascitur de Oceano, ut "ruit atram ad caelum picea crassus caligine nubem". ideo autem 'ruit', quia altius est mare quam terra, ut diximus supra. aut certe 'ruit' cum impetu et festinatione venit, ut "qua data porta ruunt". sane sphaerae ratio hoc habet, ut omnia diversis vicibus sicut oriri, ita et ruere videantur.

§ 2.251  UMBRA MAGNA id est terrae: et definitio est noctis.

§ 2.252  MYRMIDONUMQUE DOLOS a generalibus ad specialia venire vitiosum est, nisi forte redeatur ad causam, ut hoc loco. FUSI dispersi †per sua quisque. an ad habitum rettulit dormientium securorumque? PER MOENIA per domos, ut supra "et moenia pandimus urbis": 'moenia' enim et publica et privata dicuntur.

§ 2.253  CONTICVERE dormierunt: ex consequentibus priora intelleguntur. FESSOS ARTUS aut generaliter, quia omnis dormiens quasi fessus: aut 'fessos' trahendo equum diruendoque muros.

§ 2.254  PHALANX lingua Macedonum legio. et est a parte totum, hoc est synecdoche; significat enim totum exercitum. IBAT veniebat, ut "nunc primum a navibus itis".

§ 2.255  AMICA sibi grata. et sciendum, septima luna captam esse Troiam: cuius simulacrum apud Argos est constitutum, quod relata victoria constitutum est ad imaginem eius, quae tunc erat dividuo orbis modo. hinc est quod dicit "oblati per lunam" et alibi "per caecam noctem". TACITAE LUNAE aut more poetico noctem significat, aut physicam rationem dixit. nam circuli septem sunt, Saturni, Iovis, Martis, Solis, Veneris, Mercurii, Lunae. et primus, hoc est Saturni, vehementer sonat, reliqui secundum ordinem minus, sicut audimus in cithara. ergo tacita luna est, cuius circulus, terrae vicinus inmobili, minus sonat aliorum comparatione. TACITAE LUNAE] cuius tempore tacetur, quoniam nocte silentium est, ut "cum tacet omnis ager". aut certe 'tacitae' serenae, ut "sidera cuncta notat tacito labentia caelo". vel ipsi taciti, ut "tacitumque obsedit limen Amatae".

§ 2.256  LITORA NOTA scilicet quae paulo ante reliquerant. FLAMMAS CUM REGIA PUPPIS more militiae, ut "dat clarum e puppi signum". et hinc intellegendum est, Helenam Agamemnoni vel Graecis signum dedisse veniendi sublata face, Agamemnonem contra signum Sinoni dedisse aperiendi equi: ut in sexto "flammam media ipsa tenebat, et summa Danaos ex arce vocabat". est autem tropus: per 'puppem' navem, per 'navem' eos qui in navi sunt significat.

§ 2.257  FATIS INIQUIS voluntate numinum, non illi propitia, sed in nos iniqua: ut Lucanus "non ille favore numinis ingenti superum protectus ab ira" (2.85).

§ 2.260  REDDIT quasi debitos vel creditos, ut "redditus his primum terris". sic Horatius "navis quae tibi creditum debes Vergilium, finibus Atticis reddas incolumem precor". CAVO ROBORE equi: epexegesis.

§ 2.261  THESSANDRUS Polynicis et Argiae filius. STHENELUS Capanei et Euadnes. VLIXES Laertae et Anticliae.

§ 2.262  ACAMAS Demophontis filius, †perecthei nepos. THOAS Andremonis filius.

§ 2.263  NEOPTOLEMUS quia ad bellum ductus est puer, Pyrrhus vero a capillorum qualitate vocitatus est; Achillis et Deidamiae filius, Pelei et Thetidis nepos ex patre, ex matre vero Lycomedis, regis Scyriae insulae. PRIMUSQUE MACHAON hic Machaon filius Aesculapii fuit, cuius frater Podalirius. 'primus' autem aut princeps, id est inter primos, aut in sua arte primus, aut numeri sui; nam per ternos dixit.

§ 2.264  MENELAUS Atrei filius, frater Agamemnonis, propter quem bella gerebantur. EPEOS Panopei filius.

§ 2.265  URBEM id est cives. SOMNOQUE VINOQUE SEPULTAM ostendere vult nihil magnum a Graecis factum quod obtinuerint civitatem. 'somno' autem, quia nox erat; 'vino', quia festus dies.

§ 2.266  CAEDUNTUR VIGILES non actus nomen est, sed officii: 'vigiles' autem Capitolii significat; nam paulo post "vix primi proelia temptant portarum vigiles". CAEDUNTUR VIGILES] modo [2.enim] 'vigiles' intellegendum, non qui vigilarent, sed qui solebant exercere vigilias; aut certe vigiles, quos fefellit Sinon equum servantes. et bene ostendit timiditatem Graecorum, qui paucitate timentes eos primos occiderunt, qui ceteros poterant excitare. aut vigiles portarum. PATENTIBUS pro patefactis.

§ 2.267  CONSCIA coniurata. bene autem in insidiis conscientiam nominavit.

§ 2.268  TEMPUS ERAT QUO PRIMA QUIES hoc loco noctis describit initium: alibi totam noctem, ut "nox erat et placidum carpebant fessa soporem corpora". descriptiones sane pro rerum qualitate vel tenduntur vel corripiuntur: illo enim loco protentio ad invidiam pertinet Didonis vigiliarum. sunt autem solidae noctis partes secundum Varronem hae, vespera conticinium intempesta nox gallicinium lucifer: diei, mane ortus meridies occasus. de crepusculo vero, quod est dubia lux: nam 'creperum' dubium significat: quaeritur. et licet utrique tempori possit iungi, usus tamen ut matutino iungamus obtinuit, licet Statius dixerit "longa repercusso nituere crepuscula Phoebo". 'manum' vero, unde est 'mane', bonum dixere veteres. AEGRIS quantum ad divina tardis.

§ 2.269  DONO DIVUM quidam donum ex voluntate dicunt venire, munus ex officio. donaria vero loca in templis, in quibus dona ponuntur. SERPIT latenter membris infunditur.

§ 2.270  IN SOMNIS aut per somnos: aut si 'in somniis' legeris, erit synizesis. ECCE hac particula utimur quotiens repentinum aliquid volumus indicare, ut "ecce manus iuvenem interea post terga revinctum". ergo 'ecce' subito est.

§ 2.271  VISUS ADESSE bene 'visus', quia somnia videntur tantum, non sunt naturaliter vera. quod autem paulo post dicit "effert penetralibus ignem" confirmantis est: nam illud verum fuisse contendit.

§ 2.272  RAPTATUS frequentativo utitur, ut supra. RAPTATUS] id est tractus. BIGIS secundum artem modo dixit, quae exigit, ut quae de pluribus constant plurali tantum numero dicamus, ut bigas, quadrigas, mappas. sed haec plerumque corrumpit auctoritas, ut Horatius "ne sordida mappa". item Statius "rorifera gelidum tenuaverat aera biga".

§ 2.273  TRAIECTUS LORA traiecta lora habens, ut "nuda genu".

§ 2.274  EI MIHI Ennii versus. et totum iungendum, ne doloris distinctione frigescat, sicut plurimis doctissimis visum est.

§ 2.275  EXUVIAS INDUTUS ACHILLIS hoc est arma quae occiso Patroclo ademit, quae Vulcanus Peleo fecerat. celavit autem mortem Patrocli ad laudis augmentum. 'indutus' autem accusativo iungitur, ut hoc loco, et, ut magis in usu est, septimo, quo nunc utimur: ut in decimo "praedonis corpore raptis indutum spoliis". 'exuvias' autem dicimus numero tantum plurali.

§ 2.276  PHRYGIOS IGNES flammas Troianas, quibus Protesilai navis incensa est. constat enim naves Graecorum flammis oppugnatas ab Hectore. PUPPIBUS pro in puppes.

§ 2.277  SQUALENTEM modo sordidam, alibi lucentem: "per tunicam squalentem aureo", a squamis. BARBAM singulari numero hominum, plurali quadrupedum dicitur: unde dubitatur de quibus dixerit "stiriaque inpexis induruit horrida barbis". ET CONCRETOS SANGUINE CRINES non sine ratione etiam hoc de crinibus dolet Aeneas, quia illis maxime Hector commendabatur, adeo ut etiam tonsura ab eo nomen acceperit, sicut Graeci poetae docent.

§ 2.278  VULNERAQUE ILLA GERENS QUAE CIRCUM PLURIMA MUROS A. P. 'gerens' velut insignia praeferens et ostentans, quae a diversis pugnans pro patria susceperat. PLURIMA MUROS quia ut Homerus dicit, in Hectorem extinctum omnes tela iecerunt more maiorum. unde est "et bis sex thoraca petitum perfossumque locis", propter duodecim populos Tusciae; duodecim enim lucumones, qui reges sunt lingua Tuscorum, habebant. unde est "gens illi triplex, populi sub gente quaterni".

§ 2.279  VLTRO quia ratio exigebat, ut loqueretur ille qui venerat.

§ 2.280  COMPELLARE adloqui.

§ 2.281  O LUX quasi dies noster, per quem certi eramus de luce, hoc est de vita, tamquam occiso Hectore omnes se extinctos credant. SPES O FIDISSIMA bene per contrarium: spes enim semper incerta est, in Hectore fidissima dicitur.

§ 2.283  EXPECTATE antiptosis est, pro 'expectatus'. UT TE ordo est 'ut fessi aspicimus', id est quam fessi.

§ 2.285  INDIGNA aut te indigna, aut crudelis. SERENOS hilares. antiqui e contrario tristes 'nubilos' dicebant.

§ 2.286  FOEDAVIT cruentavit, ut "sanguine foedantem". et bene permansit in translatione, quia supra dixerat 'o lux': ideo et 'serenos', ideo et 'foedavit': nam Sallustius de nubibus "foedavere lumen".

§ 2.287  ILLE NIHIL scilicet ad interrogata: pleraque enim verba ex negotiis accipiunt significationem. VANA falsa.

§ 2.288  GEMITUS nec enim parvus dolor est viro forti fortem virum fugam suadere. et nota, omnes suasoriae partes hoc loco contineri.

§ 2.289  FUGE NATE DEA propositio est. ERIPE FLAMMIS utile. HIS autem deiktikos.

§ 2.290  A CULMINE vel a dignitate sua, vel vere a culmine, id est a tectis suis: et ideo culmina dicta sunt tecta, quia veteres de culmo aedificia contegebant.

§ 2.291  SAT PATRIAE PRIAMOQUE DATUM honestum: nam contra fata venire constat neminem posse. SAT PATRIAE PRIAMOQUE DATUM vel regnasse: vel sat pro patria et Priamo militasti.

§ 2.292  ETIAM multi distinguunt, ut sit 'adhuc', ut "etiam currus", "etiam arma tenentem": intellegunt enim, eum ostendere voluisse, Troiam voluntate divina certo tempore esse defensam, et nunc, si salutem tenere per fata potuisset, ipsius quoque dextera potuisse defendi: sed melius est 'etiam hac', ut et particeps gloriae sit Aeneas, et Hector vitet superbiam. quidam 'etiam' pro 'denique' vel 'postremo' accipiunt.

§ 2.293  TIBI merito 'tibi', quod religiosus et pius est. COMMENDAT TRIOA PENATES necessarium; nam sacrilegium est non liberare commendatos penates. et non 'ego', sed 'Troia', ut videatur patriae praestare quod fugiat.

§ 2.294  FATORUM COMITES possibile. quia occurrebat 'hostis habet muros', dat ei comites deos. et scite ait 'fatorum', ne Aeneas diceret, quo mihi eos comites? HIS MOENIA QUAERE hoc est "dum conderet urbem inferretque deos". et multi 'quaere' distinguunt, et sic subiungunt 'magna pererrato statues quae denique ponto'; non enim magna moenia inventurum promittit, sed magna facturum. nam et di penates in tertio ita monent "tu moenia magnis magna para".

§ 2.295  PERERRATO una pars orationis. hoc autem verbo ostendit erroris longinquitatem.

§ 2.296  VESTAM deam ignis, quae, ut supra diximus, terra est: quod in medio mundo librata vi sua stet et ignem intra se habeat. alii de igne divino hoc volunt dictum, quod vi sua stet, inde Vestam. sed in primo libro dictum, quos deos penates ab Aenea advectos diversorum opinio prodiderit; quod etiam singulis locis, ubi de penatibus varias opiniones poeta secutus dixerit, notatum invenitur. hic ergo quaeritur, utrum Vesta etiam de numero penatium sit, an comes eorum accipiatur, quod cum consules et praetores sive dictator abeunt magistratu, Lavini sacra penatibus simul et Vestae faciunt: unde Vergilius, cum praemisisset 'sacra suosque tibi c. T. p.', adiecit 'et manibus vittas Vestamque potentem'. sed 'potentem' potest ad illud accipi theous dunatous, sicut vocari penates dictum est. non nulli tamen penates esse dixerunt, per quos penitus spiramus et corpus habemus et animi rationes possidemus. eos autem esse Iovem, aetherem medium; Iunonem, imum aera cum terra; summum aetheris cacumen, Minervam: quos Tarquinius, Demarati Corinthii filius, Samothraciis religionibus mystice imbutus, uno templo et sub eodem tecto coniunxit. his addidit et Mercurium, sermonum deum. hos Vergilius theous megalous, ut "Iunonis magnae primum"; theous dunatous, ut "dominamque potentem"; theous khrestous, ut "et bona Iuno": quae propter admonitionem locis suis notata sunt.

§ 2.297  AETERNUMQUE ADYTIS E. P. I. quod in templo Vestae ignis aeternus est. ecce ipse exposuit quid est Vesta.

§ 2.298  DIVERSO INTEREA haec est prooeconomia. ait enim, Aeneam non fuisse proditorem, sed propter longinquitatem domus et tarde bella cognovisse, et facilius evitasse discrimen.

§ 2.299  MAGIS ATQUE MAGIS iteratione sermonis facit augmentum, ac si diceret 'magis ac plus': sed propter metrum non potuit. sic est et in diminutione †ut est.

§ 2.300  ANCHISAE DOMUS satis religiose locis omnibus quamdiu vivit Anchises, ei universa concedit, ut alio loco "et pater Anchises dare fatis vela iubebat". ARBORIBUSQUE OBTECTA laus domus. RECESSIT a frequentia se removit, id est separata fuit. et est speciosa translatio, quotiens rei mobilis ad inmobilem, vel e contra transfertur officium.

§ 2.301  INGRVIT invadit, ut "ingruit Aeneas Italis et proelia miscet".

§ 2.302  EXCUTIOR SOMNO ut appareat terroris esse, non satietatis: nam clamoribus et sonitu interruptus est, ut non ipse somnum excuteret, sed somnus illum.

§ 2.303  ARRECTIS AVRIBUS translatio ab animalibus, quae ad omnem sonum erigunt aures.

§ 2.304  CUM FLAMMA FURENTIBUS AVSTRIS ubique bene vis aquae et ignis bello comparatur, quia utriusque rei prope unus est effectus.

§ 2.305  RAPIDUS quare 'rapidus'? quia montano flumine. FLUMINE fluxu, ut "largoque umectat flumine vultum". TORRENS fluvius qui aestate siccatur, unde et nomen accepit. cui Graeci per contrarium dedere vocabulum; nam kheimarrhoon dixerunt a tempore quo crescit: sicut aequinoctium et isemeria.

§ 2.306  BOUM LABORES ut alibi "nec tamen haec cum sint hominumque boumque labores".

§ 2.307  TRAHIT SILVAS hoc speciale fluvii est, supra dicta vero etiam ignis. INSCIUS non ignarus; nam videt: sed qui non valde sit causarum peritus, id est simplex, apeiros.

§ 2.308  SAXI DE VERTICE pro 'montis'. contra in sexto montem pro saxo posuit, ut "prensantemque uncis manibus capita aspera montis".

§ 2.309  MANIFESTA FIDES non somnii, ut quidam volunt, sed fraudis Graecorum: nam et hoc sequitur 'Danaumque patescunt insidiae'. quamvis alii hoc ad Laocoontis interitum, alii ad responsa Cassandrae applicent.

§ 2.310  IAM DEIPHOBI quia ipse post mortem Paridis Helenam duxit uxorem: unde ei Graecos graviter constat esse iratos, de quo in sexto plenius narratur.

§ 2.311  PROXIMUS ARDET UCALEGON proximus Deiphobo. rem domus ad personam transtulit. et est to aition: hoc est causativum; ideo enim ardet, quia proximus est: ut "Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae". PROXIMUS ARDET UCALEGON] bene [2.ergo] primam Deiphobi domum dicit invasam, apud quem Helena fuerat, secundum Ucalegonem posuit, quem iuxta Homerum in consiliis et amicitia constat Priami fuisse.

§ 2.312  SIGEA duo sunt Troiae promunturia, Rhoeteum et Sigeum, quod dictum est propter Herculis taciturnitatem, qui prohibitus hospitio a Laomedonte simulavit abscessum, et inde contra Troiam per silentium venit, quod dicitur sige. FRETA LATA RELUCENT incendii magnitudinem voluit significare, non hoc describere. [2.ut nobis ostenderet quam lata sint.] 'lata' autem ideo, quia se angustiae Pontici oris illic dilatant, ut Sallustius dixit.

§ 2.313  CLAMORQUE VIRUM sive qui caedebantur, sive qui caedebant. CLANGOR Graecum est: nam klagge dicitur. illud sane sciendum est, quia morem tetigit expugnationis; plerumque enim ad tubam evertuntur civitates, sicut Albam Tullus Hostilius iussit everti.

§ 2.314  AMENS qui nec somniis credidi, nec rebus aspectis. [2.quamvis quidam sic exponant]. CAPIO non manibus [2.interim], sed animo; nam in tecto erat; ergo 'capio' placet mihi sumere. NEC SAT RATIONIS IN ARMIS aut quoniam 'amens', ideo nec sat rationis: aut ostendere vult, primam ei cogitationem fuisse de patria, sed subveniendi ei armis nullam fuisse rationem, ardente iam patria; quomodo enim incensam civitatem defenderet.

§ 2.315  BELLO ad bellum. CONCURRERE IN ARCEM quod inde facile possit pugnari hostibus.

§ 2.316  FUROR IRAQUE MENTEM PRAECIPITANT potest quidem specialiter accipi, id est mentem meam furor et ira praecipitarunt; sed melius est generaliter: non mirum est, me arma cepisse sine ratione; furor enim et ira mentem praecipitant.

§ 2.317  PULCHRUMQUE MORI SUCCVRRIT IN ARMIS ratio viri fortis; quid enim aliud a bono cive et forti amissae patriae posset inpendi. et 'succurrit' in animum venit.

§ 2.318  ELAPSUS verbum aptum his qui vix evaserunt. PANTHUS OTHRYADES everso Ilio ab Hercule et occiso Laomedonte, Priamus iudicans vitio potius loci, quam ira deorum calamitatem accidisse patriae, misit Delphos filium Antenoris sciscitaturum, an eversum Ilium fas esset iisdem erigi fundamentis. erat illo tempore Apollinis Delphici sacerdos Panthus Othryadis filius miranda pulchritudine. hunc filius Antenoris, ut dicitur amore captus, rapuit et Ilium perduxit: cuius iniuriam Priamus volens honore pensare, sacerdotem eum Apollinis fecit, ut quo honore insignis apud suos fuerat, eo apud alios non esset inferior.

§ 2.319  ARCIS PHOEBIQUE SACERDOS aut subrogatum intellegimus: aut, quod melius est, morem Romanum tetigit; in Capitolio enim omnium deorum simulacra colebantur, ut sit eius Apollinis sacerdos, qui in arce colebatur. aut quia et Thymbraeus Apollo colebatur apud Troiam, ideo addidit alterius; et est 'arcis', quasi arcani, quia ipsum esse dicunt urbium conditorem. aut 'arcis' Minervae accipiamus.

§ 2.320  SACRA MANU hoc est propter quod supra ait 'sacra suosque tibi commendat Troia penates'. VICTOSQUE DEOS qui egebant sacerdotis auxilio. simul et Aeneae excusatur abscessus.

§ 2.321  IPSE TRAHIT id est qui numina liberabat, inter pietatem religionemque districtus. IPSE TRAHIT septima syllepsis est; 'trahit' enim licet nepotis tantum sit, tamen et superiora concludit. CURSU legitur et 'cursum'. AD LIMINA scilicet Aeneae: per quod et religio eius laudatur et virtus.

§ 2.322  QUO RES SUMMA LOCO PANTHV id est universus status quo loco positus? et bene civis utilis de re publica primum sollicitus est. sed hoc totum admirantis est, non interrogantis. et 'Panthu' vocativus est Graecus. 'res summa' res publica QUAM PRENDIMUS ARCEM?? cum tu eam relinquas; non enim plures erant arces: unde admirantis est. 'prendimus' autem occupamus. et notanda simul orationis brevitas, quae in periculis congruit.

§ 2.323  GEMITU ut ostendat, luctuosam rem se esse dicturum.

§ 2.324  SUMMA DIES ultima, ut "supreme Iuppiter". 'dies' autem si feminino genere ponatur, tempus significat, ut "quam nec longa dies": si masculino, ipsum diem. et de masculino genere tria observanda sunt: in qualitate, numero, adverbio; in qualitate 'serenus dies' dicitur, non 'serena'; numero "bis quinos silet ille dies", non 'bis quinas'; adverbio 'hodie', non 'hac die'. ceterum 'diecula' nihil praeiudicat, quia multa deminutiva recedunt a nominibus primae positionis, ut 'scutum' 'scutula', 'canis' 'canicula', 'rana' 'ranunculus'. INELUCTABILE quod nemo eluctari possit ut effugiat, cum decem annis luctati simus.

§ 2.325  DARDANIAE Troiae: aut a Dardano Iovis et Electrae filio, quem quidam ab Arcadia profectum venisse ad Phrygiam volunt, alii de Samothracia ad memorata loca venisse dicunt: qui ex nomine suo Dardanos populares appellavit: qui ex Samothracia Troiam penates dicitur detulisse, quos post secum Aeneas ad Italiam vexit; namque Samothraces horum penatium antistites Saos vocabant, qui postea a Romanis Salii appellati sunt; hi enim sacra penatium curabant: quos tamen penates alii Apollinem et Neptunum volunt, alii hastatos esse et in regia positos tradunt. Tusci penates Cererem et Palem et Fortunam dicunt: aut certe secundum Sallustium "a rege Dardanorum Mida, qui Phrygiam tenuit".

§ 2.326  FERUS IVPPITER summae necessitatis est, cum etiam sacerdos in convicia ruit deorum: quod servat Vergilius ne umquam tradat Aeneae. 'ferus' autem invidiose dictum est, et ad tempus epitheton: nam Iuppiter aequus est omnibus, ut "rex Iuppiter omnibus idem". hinc et paulo post "ipse deos in Dardana suscitat arma", hoc est qui aequalis esse consuevit.

§ 2.327  ARGOS TRANSTULIT quasi dicat, qui defendas quod Iuppiter transtulit?

§ 2.328  ARDVUS hic altus, ut "illi ardua cervix". et ideo "demissum lapsi per funem". MEDIIS IN MOENIBUS ubi arx fuerat. ADSTANS pro stans: et est prothesis.

§ 2.329  FUNDIT EQUUS Homerus "hippothen ekkhumenoi:" et ad velocitatem et ad multitudinem. et sonore, quasi adhuc descendant. VICTOR propositi effector, ut "rapidusque rotis insistere victor". MISCET scilicet caedibus.

§ 2.330  INSULTANS non dicit [2.illis] Graecos insultare, sed Sinonem, qui illis muros patefecerat dolis. et 'insultare' est in alienum dolorem, 'exsultare' vere gaudere. BIPATENTIBUS quia geminae sunt portae. et quidam 'bipatentibus' praesumptum accipiunt, quia 'bi' particula non praeponitur, neque verbis neque participiis; nemo enim dicit 'bipateo' et 'bipatens'; sed praeponitur appellationibus, ut 'bipennis'.

§ 2.331  MILIA subaudis 'tot', et est anakolouthon: nam dixit 'quot', cum non praemiserit 'tot'. et ita vel augendi gratia, vel perturbatus dicit, tantos esse Graecos, quanti olim venerint, quasi nemo perierit decennali bello. UMQUAM pro quondam.

§ 2.332  ANGUSTA VIARUM angustas vias, id est vicos: et est ut "strata viarum".

§ 2.333  STAT aut horret, ut "stant lumina flamma:" aut 'stat' a stantibus in medio armatis tenetur. FERRI ACIES bene addidit 'ferri', quia homonymum est 'acies' et multa significat, ut 'exercitus', 'ferri', 'oculorum'.

§ 2.334  STRICTA nuda: unde et destringere dicimus. VIX modo 'aegre'. PRIMI vel in primo introitu collocati, vel periculo primi.

§ 2.335  CAECO MARTE aut nocturno proelio; aut epitheton Martis est, cuius exitus semper incertus est. CAECO MARTE] aut confusa pugna; aut quia caecantur animae pugnantum.

§ 2.336  NUMINE DIVUM subaudis 'tali', hoc est mala iniciente desideria. nam paulo post ait "vadimus inmixti Danais haud numine nostro". cum ergo hoc esset, tamen omisso consilio 'in flammas et in arma feror'.

§ 2.337  ERINYS inpatientia animi hoc loco, quae in furorem impellit.

§ 2.338  FREMITUS perturbatio. ET SUBLATUS et unde sublatus.

§ 2.339  ADDUNT SE SOCIOS non dixit 'quaero socios', sed 'addunt se', ut ipse ab illis videatur esse quaesitus.

§ 2.340  OBLATI PER LUNAM agniti per lunae splendorem.

§ 2.341  ADGLOMERANT adglomerantur, ut "nox umida caelo praecipitat". COROEBUS MYGDONIDES hic filius Mygdonis et Anaximenes. ergo Mygdonides patronymicum est: nam si gentis esset, 'Mygdonius' diceret; nullum enim gentis nomen in 'des' exit. hunc autem Coroebum stultum inducit Euphorion, quem et Vergilius sequitur, dans ei "dolus an virtus, quis in hoste requirat?" cum sit turpis dolo quaesita victoria.

§ 2.342  ILLIS AD TROIAM deest 'qui'.

§ 2.343  INSANO AMORE aut perpetuum epitheton amoris est, ut "nunc insanus amor"; aut 'insano' magno, ut "insano iuvat indulgere dolori"; aut 'insano', quia belli tempore amabat Coroebus.

§ 2.344  ET GENER 'gener' dicitur et qui est, et qui esse vult, ut hic indicat locus; sicut etiam maritus, unde est "quos ego sim totiens iam dedignata maritos". GENER] secundem spem illius; neque enim iam erat gener; nam ideo subiunxit 'sponsae'.

§ 2.345  INFELIX quem mox manebat interitus; vel infelix causae suae; vel qui sponsam non audierit. PRAECEPTA propter illud: "tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris". FURENTIS vaticinantis.

§ 2.348  INCIPIO SUPER HIS his incipio, id est verbis. 'super' autem insuper, quis iam audebant: unde paulo post ait 'furor additus'. IVVENES FORTISSIMA FRUSTRA PECTORA ordo talis est: iuvenes, fortissima pectora, frustra succurritis urbi incensae, quia excesserunt omnes dii: unde si vobis cupido certa est, me sequi audentem extrema, moriamur et in media arma ruamus. [2.alii 'sequi' pro 'sequendi' accipiunt.] obscuritatem autem facit hoc loco et synchysis, id est hyperbati longa confusio, et falsa lectio: nam multi 'audendi' legunt, multi 'audenti'. sed neutrum procedit. ergo 'audentem' legendum est.

§ 2.351  EXCESSERE quia ante expugnationem evocabantur ab hostibus numina propter vitanda sacrilegia. inde est, quod Romani celatum esse voluerunt, in cuius dei tutela urbs Roma sit. et iure pontificum cautum est, ne suis nominibus dii Romani appellarentur, ne exaugurari possint. et in Capitolio fuit clipeus consecratus, cui inscriptum erat 'genio urbis Romae, sive mas sive femina'. et pontifices ita precabantur 'Iuppiter optime maxime, sive quo alio nomine te appellari volueris': nam ipse ait "sequimur te, sancte deorum, quisquis es".

§ 2.352  QUIBUS subaudimus 'auxiliantibus', vel per quos stetit.

§ 2.353  MORIAMUR ET IN MEDIA ARMA RVAMUS hysteroproteron quidem est; nam ante est in arma ruere, et sic mori. bene tamen 'moriamur' opportuniore loco posuit; ante enim dixerat 'quae sit rebus fortuna videtis'.

§ 2.354  UNA SALUS VICTIS NULLAM SPERARE SALUTEM plerumque enim desperatione robur augetur, ut Statius "est ubi dat vires nimius timor". item scimus mortem captivitatis esse remedium. hoc ergo suadet, ut aut desperatione vincant, aut vitetur morte captivitas. SALUS nunc remedium.

§ 2.355  LUPI CEV hoc ad ferocitatem pertinet, 'nebula' ad noctem, 'catuli' ad liberos coniugesque. LUPI CEV] ordo [2.tamen] est 'ceu lupi'. et hoc est dictum ab exemplo. sane apud veteres 'lupus' promiscuum erat, ut Ennius "lupus femina feta repente". et bene belli negotium lupo comparavit, qui est in tutela Martis, dei bellici.

§ 2.356  RAPTORES ab actu. ATRA IN NEBVLA ab occasione; vel certe nocti comparavit. INPROBA VENTRIS a necessitate et causa duplici: una 'quos inproba ventris exegit caecos rabies', altera 'catulique relicti faucibus expectant'.

§ 2.357  EXEGIT exclusit, de latebris scilicet, ut Terentius "spectandae an exigendae sint vobis prius". CATULIQUE sane catuli non solum canum sed et serpentum, ut "aut catulos tectis, aut ova relinquens". Plautus etiam suum "et ego te conculcabo, ut sus catulos suos". RELICTI deserti et destituti, ut "cui pauca relicti iugere ruris".

§ 2.358  FAUCIBUS EXPECTANT SICCIS id est nimia cupiditate aperiuntur.

§ 2.359  MEDIAEQUE TENEMUS hoc ad audaciam pertinet. et contra, ubi de timore agit "namque avia cursu dum sequor et nota excedo regione viarum".

§ 2.360  CAVA UMBRA bonum epitheton; naturale enim est, ut obscurum sit omne concavum. vel 'cava' inani, et hinc adparet occidisse iam lunam; nam ideo et Androgeus falsus est.

§ 2.361  QUIS etiam Graecorum, ut "quis talia fando". et bene interrupta narratione exclamavit, ut affectum moveret. LACRIMIS AEQUARE LABORES? hypallage pro 'laboribus aequare lacrimas', ut "dare classibus austros".

§ 2.363  URBS ANTIQUA vel nobilis, vel quia duobus milibus octingentis annis regnasse firmatur. et quid est 'antiqua', ipse subiunxit 'multos dominata per annos'. sane hoc dolentis est, non narrantis.

§ 2.364  STERNUNTUR INERTIA PASSIM CORPORA aut non repugnantia, ut "pecora inter inertia votis optat aprum:" aut 'inertia', dum occiduntur, ut "inbellem avertis Romanis arcibus Indum", hoc est avertendo ostendis inbellem. aut per somnum 'inertia'.

§ 2.365  RELLIGIOSA gradatim ascendit, 'vias', 'domos', 'templa'. videtur autem et diis invidiam facere, qui templa sua violari cadaveribus passi sunt. sane 'religiosus' et homo dicitur attentus ad religionem, et locus, qui divinum cultum et venerationem meretur. ergo 'religiosa' religionis plena. significat etiam metum. sane 'relligio' geminatur 'l' propter metri necessitatem.

§ 2.366  POENAS DANT moriuntur indigne: hoc enim proprie significat, ut "heu nimium virgo, nimium crudele luisti supplicium", item "nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas".

§ 2.367  QUONDAM hic praeteriti temporis est. REDIT IN PRAECORDIA VIRTUS atqui ait Horatius "nec vera virtus cum semel excidit, curat reponi deterioribus". sed sententiae non semper generales sunt, sed interdum pro negotiorum qualitate formantur.

§ 2.368  VICTORESQUE CADUNT DANAI generaliter dixit 'victores', id est ad fortunam partis retulit, quae vincebat; neque enim victores erant qui cadebant. CRUDELIS UBIQUE LUCTUS UBIQUE PAVOR aut utrobique, id est apud Graecos et apud Troianos; aut 'ubique' per totam civitatem.

§ 2.369  PLURIMA MORTIS IMAGO aut definitio timoris est, aut varietas mortis ostenditur, id est gladio, igni, ruina. alii intellegunt 'plurima mortis imago' aut frequentissima, aut praesentissima.

§ 2.371  ANDROGEOS et Graeca est et Attica declinatio: unde est "in foribus letum Androgeo". facit enim ho Androgeos, tou Androgeo.

§ 2.373  VIRI increpantis est, ut solet in milites dici.

§ 2.374  SERA SEGNITIES quae seros facit, id est tardos, ut "mors pallida". sane 'segnities' iuxta antiquos dictum est, nam modo 'segnitia' dicitur. 'segnis' autem est proprie frigidus, sine igni, ut 'securus' sine cura, 'sedulus' sine dolo. FERUNTQUE PERGAMA emphatikos, ut "Ilium in Italiam portans victosque penates". FERUNTQUE PERGAMA] quasi ipsam funditus civitatem in victoriam suam transferunt.

§ 2.375  ITIS pro venitis: ut e contra Terentius "nisi eo ad mercatum venio", pro 'eo'.

§ 2.377  FIDA SATIS bene addidit 'fida', ut ostenderet symbolum, quo utebantur in bello. ergo non dixit 'fidelia', sed quae ad fidem habendam pellicere non possent. MEDIOS manifestos, ut "medioque ex hoste recepi". et "quamquam in media iam morte tentetur". ordo autem est 'sensit in medios hostes se esse delapsum'. ergo 'delapsus' nominativum pro accusativo posuit, ut Horatius "vir bonus et sapiens dignis ait esse paratus" pro 'ait se dignis paratum esse'.

§ 2.378  RETROQUE PEDEM REPRESSIT aut 'retro' vacat, aut in 'repressit' 're' vacat. sed veteres 'retro repressit' dicebant, ut et "nec nos obniti contra".

§ 2.379  ASPRIS synaeresis est, ut "conpostus". ANGVEM katakhrestikos. Homerus drakonta dixit.

§ 2.380  HVMI NITENS incedens per humum. et est adverbium. TREPIDUS vel pavens vel festinans.

§ 2.382  HAVD SECUS non aliter. dicebant veteres 'secus' et 'iuxta', unde et 'extrinsecus'. ABIBAT bene inperfecto usus est, non enim abiit.

§ 2.384  IGNAROSQUE LOCI palantes, errantes. et his circumstantiis ostendit, a paucis plures potuisse superari. ordo autem est 'passim sternimus'.

§ 2.385  ADSPIRAT favet, ut "adspirant aurae in noctem": unde et favor 'aura' dicitur, ut "gaudens popularibus auris". PRIMO quia postea non fuit.

§ 2.386  SUCCESSU EXULTANS felicitate: quod est stultitiae.

§ 2.387  QUA PRIMA INQUIT FORTUNA non 'quae prima', sed 'qua primum'. est autem hypallage, ut "ibant obscuri sola sub nocte" pro 'ipsi soli': quae fit non ornatus causa, ut "pars in frusta secant", sed necessitatis. FORTUNA bene 'fortuna'; neque enim consilio Androgeos occisus est. SALUTIS efficax adhortatio.

§ 2.388  DEXTRA vel 'fortuna dextra', id est favens, propitia, ut 'laeva' contraria; vel 'dextra' ad manum referendum.

§ 2.389  CLIPEOS maiora scuta, quibus latemus, apo tou kleptein to soma. INSIGNIA omnia arma.

§ 2.390  DOLUS AN VIRTUS QUIS IN HOSTE REQUIRAT?? videtur deesse aliquid, ut puta: dolus an virtus in bello proficiat, quis in hoste requirat?

§ 2.391  ARMA subdistingue, ut sit quasi interrogantis, et responsio 'dabunt ipsi'. COMANTEM aut cristatam, quia de caudis animalium habebant cristas, ut "cristaque hirsutus equina": aut comas habentem, ut Statius "non ego in terga comantis Abantiadas".

§ 2.392  ANDROGEI modo Latine declinavit; alibi Graece "letum Androgeo". INSIGNE DECORUM ornamentum decorum: non enim sunt duo epitheta, quod apud Latinos vitiosum est. fecit hoc tamen Vergilius in paucis versibus, qui tamen emendati sunt, ut "lenta quibus torno facili super addita vitis", cum antea 'facilis' fuerit. sane 'clipei insigne' periphrastikos pro clipeo.

§ 2.393  INDVITUR quia multa inerant in scuto lora, quibus manum inserebant, ut "clipeoque sinistram insertabam aptans". ADCOMMODAT mire 'adcommodat', ut ignorares, quorum esset.

§ 2.394  HOC IPSE multi hic distinguunt et ad Aeneam referunt: et ideo subiunctum 'spoliis se quisque recentibus armat'. alii 'hoc ipse Dymas' distinguunt, ut ignotis personis addita dignitas videatur, ut est "quos Imbrasus ipse nutrierat". et repetitum 'hoc' emphasis properantium, non figura epanalepsis a quibusdam traditur.

§ 2.395  LAETA quod est prothumou.

§ 2.396  INMIXTI vacat 'in', ut solet frequenter. HAVD NUMINE NOSTRO aut diis contrariis: aut quia in scutis Graecorum Neptunus, in Troianorum fuerat Minerva depicta. HAVD NUMINE NOSTRO] [2.hoc est] 'haud nostro' non nobis utili: et ideo paulo post 'heu nihil invitis fas quemquam credere divis', ut est "nec di texere Cupencum, Aenea veniente, sui".

§ 2.397  CONGRESSI PROELIA 'bellum' est totum tempus, ut Iugurthinum, Punicum, Macedonicum; 'pugna' unius diei; 'proelium' pars pugnae.

§ 2.398  CONSERIMUS id est adversa fronte pugnavimus, ne forte nulla virtus videretur Troianorum, si dolo pugnassent.

§ 2.400  FIDA PETUNT sibi scilicet. FORMIDINE TURPI epitheton timoris est. sic Sallustius "Carbo turpi formidine Italiam atque exercitum deseruit".

§ 2.401  CONDUNTUR IN ALVO non dum eunt, sed cum esse coeperint: unde et ablativo usus est, non accusativo, ut in georgicis "conditus in nubem". tale est autem hoc, quale illud 'includuntur in carcere' et 'includuntur in carcerem'.

§ 2.402  HEV NIHIL INVITIS FAS QUEMQUAM FIDERE DIVIS generalis quidem sententia est, sed loco congrua; sequitur enim et Cassandrae captivitas fidentis sacerdotio, et praecesserat armorum mutatio, quae nunc deprehenditur: alioquin vitiosa est, cum discrepat ab specialitate. est autem kataskeue, non potuisse eos vincere, quamvis fortiter dimicarent. ECCE TRAHEBATUR bene dissimulavit de stupro Cassandrae.

§ 2.403  PASSIS ut quidam volunt 'sacris', quod sic vaticinari soleret. [2.ut si diceret sacris]. PRIAMEIA patronymicon quidem est, sed species possessivi; 'Priameis' vero tantum patronymicon est, sicut 'Priamides'. et bene 'virgo', non filia.

§ 2.404  ADYTISQUE bene 'adytis' ostendit illam sacerdotem religiosam fuisse; non enim accedunt ad adyta nisi religiosi sacerdotes. et emphatikos, quasi non sufficeret 'a templo', adiecit 'adytis'.

§ 2.405  TENDENS ARDENTIA LUMINA quod est manuum oculis dedit; solent enim homines in magnis motibus manus ad caelum tendere. FRUSTRA secundum Epicureos: et est separatum.

§ 2.406  ARCEBANT continebant, vel prohibebant.

§ 2.407  HANC SPECIEM iniuriae faciem, quod sacerdos, quod ab adytis, quod religata, quod passis crinibus trahebatur. Cicero Philippicarum XI. "ponite itaque ante oculos, p. c., miseram illam quidem et flebilem speciem, sed ad incitandos nostros animos necessariam". species sane medium est; nam et bona et mala est. FURIATA 'furiosus' est a quo furor numquam recedit, 'furiatus' qui furit ex causa. et est figura Graeca, maneis tas phrenas. quidam sane participium volunt 'furiata' a verbo figurato apud Horatium furiare: sic 'fortunare', sic 'scelerare'. SESE autos hauton.

§ 2.408  PERITURUS melior sensus est, si ad dimicantis referatur affectum: sicut de Tarchonte, de quo dixit "et medios fertur moriturus in hostes", cum vicerit. ET SESE MEDIUM INIECIT MORITVRUS IN AGMEN] [2.et] bene Coroebum non suadentem pugnam, ut supra, fecit, sed mox pugnantem, quoniam sponsam rapi videbat, in cuius causa pugnandum potius fuerat, quam loquendum. DENSIS kataskeue, ut merito superati sint a pluribus.

§ 2.410  CULMINE tecto, quod ante culmis tegebatur.

§ 2.411  ORITUR quasi aliud initium calamitatis. CAEDES non proelium. MISERRIMA autem, quia inter cives.

§ 2.412  FACIE veritate. IVBARUM pro 'cristarum', quae de caudis fiebant: ut est "cristaque hirsutus equina".

§ 2.413  TUNC DANAI ordo est 'tum Danai undique collecti invadunt'. EREPTAE skhema dianoias: non enim dicit a Troianis sublatam, sed intellegendum reliquit.

§ 2.414  ACERRIMUS AIAX Oi+leus sine dubio, quia Telamonius armorum iudicio superatus iam se peremerat. incertum est ergo, quando ab Aiace vitiata sit Cassandra: quod si, ut dicitur, in templo Minervae factum est, constat post stuprum Cassandram protractam.

§ 2.415  GEMINI ATRIDAE duo: quod habet excusationem, quia fratres sunt, propter similitudinem; nam numeri esse non potest; 'gemini' enim sunt proprie simul nati. EXERCITUS OMNIS bene excusat propter victi pudorem: ut 'obruimur numero'.

§ 2.416  ADVERSI e contrario flantes.

§ 2.417  EOIS EVRUS EQUIS ab Eois equis, id est Solis, unde equi Solis oriuntur: nam Eurus ab oriente flat. notandum sane, quod, cum 'Eous' 'e' naturaliter longum habeat, metri necessitate correptum est propter sequentem vocalem. rarum autem est: nam nec proprium nomen est, ut 'Diana', nec sermo compositus, ut "sudibusve praeustis".

§ 2.418  STRIDUNT SILVAE excursus poeticus: qui ultra tres versus fieri non debet. [2.ne sit vitiosissimum.] et 'stridunt' quidam antique declinatum tradunt, ut sit prima verbi positio 'strido stridis stridit', et faciat 'stridimus striditis stridunt'. nos 'strident' dicimus a prima positione 'strideo', ut sit 'stridemus stridetis strident'.

§ 2.419  SPUMEUS pro 'spumosus', ut 'frondea' pro 'frondosa'. ATQUE IMO 'ab' minus est, id est 'ab imo'. ILLI propter illud 'hic primum ex alto'.

§ 2.420  OBSCURA NOCTE PER UMBRAM per umbram noctis obscurae: ut "molemque et montes".

§ 2.421  FUDIMUS modo 'fugavimus': nam sequitur 'totaque agitavimus urbe'; alibi 'interemimus' significat. TOTAQUE per totam.

§ 2.422  MENTITAQUE TELA verbo communi: hoc est 'quae nos Graecos esse mentiebantur'. ut solet, sensum dedit rei inanimatae; non enim [2.illi] poterant tela mentiri. vel 'per quae nos mentiebamur'.

§ 2.423  SONO DISCORDIA sono discrepantia. SIGNANT designant: aut per vocem, aut per symbolum, quo utebatur exercitus.

§ 2.424  ILICET confestim, mox. sane apud veteres 'ilicet' significabat sine dubio 'actum est'. origo autem significationis inde descendit: olim iudex ubi sententiam dixerat, si dare finem agendis rebus volebat, per praeconem dicebat 'ilicet', hoc est 'ire licet', id est 'acta et finita res est'. Terentius in adelphis "em tibi, rescivit omnem rem, id nunc clamat, ilicet". idem in eunucho "actum est, ilicet, peristi". NUMERO ne videantur virtute superati.

§ 2.425  DIVAE ARMIPOTENTIS bene Minervam Troianis expressit iratam, cum etiam eum ante aram perisse dicat, qui sacerdotem liberare temptaverat.

§ 2.426  IVSTISSIMUS 'iustum' secundum leges vel aliqua ratione constrictum, 'aequum' iuxta naturam accipiunt. UNUS non solus, sed praecipuus.

§ 2.427  AEQUI pro 'aequitatis'. et optima figura est a feminino genere in neutrum transire.

§ 2.428  DIIS ALITER VISUM aut illum non esse iustissimum: an aliter visum, quam quod rectum erat: an pro 'diis ita visum'; sic enim periit ut iniustus. et bene in ingenti indignatione Aeneae tamen nihil sacrilegum datur, vel cum sequatur 'confixi a sociis'. PEREUNT vel pro perierunt. PANTHV vocativus Graecus est.

§ 2.431  ILIACI CINERES naturale est iurare per id quod carum quis habuit. et excusatur, ut supra diximus, fuga. ergo fuit necessarium iusiurandum. EXTREMA num ideo 'extrema meorum', quod existimet, nihil ex ea superesse?

§ 2.432  TESTOR testificor: et deest 'vos'.

§ 2.433  VICES pugnas, quia per vicissitudinem pugnabatur, ut Sallustius docet. legimus etiam poenas 'vices' dici: Horatius "vicesque superbae te maneant ipsum". sed de bello usurpatum est; nullum enim proelium caret periculo. [2.ergo] 'vices' pericula.

§ 2.434  MERVISSE MANU testor me meruisse, id est fortiter dimicasse: hi enim merentur occidi. bene autem evasisse se fatis inputat, cum tam senex, quam debilis Iphitus et Pelias evaserint, occisis iuvenibus. DIVELLIMUR sic dixit, quasi accuset, quod non perierint.

§ 2.436  VULNERE VLIXI quod illi Ulixes inflixerat.

§ 2.437  PROTINUS AD SEDES PRIAMI servavit ordinem, ut primo de patria, post de rege curaverit. 'protinus' hic statim, alibi porro tenus. CLAMORE bellico scilicet. VOCATI clamorem secuti. INGENTEM PUGNAM merito, quippe in domo regia, ubi aut caput rei publicae erat, aut de qua maior spes erat praedae.

§ 2.439  FORENT pro essent. MORERENTUR non pugnarent, ut supra "oriturque miserrima caedes".

§ 2.441  ACTA TESTUDINE adplicita, vel quae agebatur.

§ 2.442  HAERENT PARIETIBUS SCALAE quod illae, quae feruntur ad pugnam, clavos habeant vel uncos, ut figantur: ideo haerent. POSTESQUE SUB IPSOS si circa portam, 'sub postibus'; si circa fenestras, 'circa postes'.

§ 2.443  NITUNTUR pro nitebantur. AD TELA id est contra tela. et hoc verum est; nam si 'ac tela', sinistris manibus simul tenent tela et scutum, cum se tegunt.

§ 2.445  TECTA CULMINA 'tecta' participium est: aut eandem rem bis dixit. quamvis legatur et 'tota'. DOMORUM veteres 'haec domus', ut merito ablativus 'o' terminatus genetivum pluralem in 'rum' mitteret, ut 'bono bonorum'; sed mutata postea declinatio est, ut 'huius domus' faceret: quod cum ita evenerit, ut ablativus in 'u' terminaretur, genetivum pluralem per 'u' geminat, ut 'ab hoc fructu, fructuum', ita et 'domuum': nam et Iuvenalis "viscera magnarum domuum" ait. nos tamen de antiqua declinatione praesumimus, ut 'ab hac domo, harum domorum' dicamus.

§ 2.446  HIS SE propter quae pugnabant. sic Lucanus "in pugnam fregere rates" (3.674). vel 'his' huius modi. QUANDO quatenus, quoniam.

§ 2.447  EXTREMA IN MORTE hoc est ruina civitatis.

§ 2.448  DECORA ab eo quod est 'decus', ut 'pecus'.

§ 2.450  OBSEDERE modo pro praesidio tenebant, ut sequentia indicant 'hos servant agmine denso'.

§ 2.451  INSTAVRATI ANIMI hinc ostenditur, eos superius defecisse: quod supra non dixit.

§ 2.452  LEVARE iuvare. VIMQUE virtutem: ut Sallustius "sed nostra omnis vis in anima et corpore sita est". VICTIS qui vincebantur, ut et "qua vectus Abas". VICTIS hoc est, sine vincendi spe laborantibus.

§ 2.453  LIMEN ERAT contra illud, obsessis foribus quemadmodum ingressus sit: et dicit per posticum, quod generis est neutri, ut Horatius "atria servantem postico falle clientem". nam si generis feminini legeris 'postica', augurale est, ut 'antica', 'postica'. CAECAE non omnibus notae. USUS verbum iuris: 'via' actus, usus. PERVIUS USUS] hoc Graeci andronas appellant.

§ 2.454  TECTORUM INTER SE PRIAMI per quod iter ad utramque domum Priami commeabatur, ut appareat duas domos fuisse, alteram regiam Priami, alteram Hectoris, inter quas illi aditus. POSTESQUE RELICTI aut relictum spatium cum domus aedificaretur, ubi ostium fieret; aut relicti ab hostibus, id est quos hostes non obsederant.

§ 2.455  INFELIX non cum regna manebant, sed ad praesens rettulit tempus 'infelix'. DUM REGNA MANEBANT 'dum' donec: et absolutus est sensus. alii tamen 'cum' legunt: sed 'cum manebant' quomodo dicimus, cum constet 'manebant' modum esse indicativum? hoc ergo sciendum est, quia, quando coniunctivus modus est, necesse est aliquid iungi aut subaudiri, ut 'cum venirem, vidi illum'. si autem 'cum veniebam' dicamus, aut modus pro modo est, hoc est indicativus pro coniunctivo: aut 'cum' non erit coniunctio, sed adverbium temporis, et significat 'tempore quo veniebam'.

§ 2.456  ANDROMACHE notum est omnibus, hanc de gente Eetionis fuisse, uxorem Hectoris, matrem Astyanactis, de qua plenius omnia in tertio libro narrantur. FERRE INCOMITATA ut et ad soceros iret saepius et non quaereret obsequia famulorum.

§ 2.457  AD SOCEROS quare 'ad soceros', cum 'socer' et 'socrus' dicantur? sed meliori sexui respondit, id est masculino. ASTYANACTA hunc quidam ab Ulixe, alii a Menelao, absente Pyrrho, raptum et praecipitem datum ferunt; fatis enim praedictum fuerat puerum si supervixisset ultorem patriae et parentum futurum. TRAHEBAT quasi puerum, ut "parvumque nepotem ipse trahit".

§ 2.458  EVADO 'e' vacat, ut 'emortuus'. sane minus est 'hac', id est 'hac evado'.

§ 2.459  IACTABANT spargebant, quasi nihil profutura.

§ 2.460  IN PRAECIPITI in alto, unde quis potest praeceps dari: sequitur enim 'sub astra eductam'. EDUCTAM extructam.

§ 2.462  SOLITAE NAVES participium sine verbi origine: 'soleo' enim neutrale est, quod caret praeterito. ACHAICA CASTRA videtur alios Danaos, alios Achaeos dixisse. CASTRA ubi exercitus sit 'castra' dicuntur: unde est "nos castra movemus et velorum pandimus alas".

§ 2.463  SUMMA extrema, ut 'supremum' summum dicimus: ut "pro supreme Iuppiter". LABANTES faciles ad resolutionem. et est ordo 'turrim convellimus inpulimusque'.

§ 2.464  TABULATA DABANT quidam 'dabant' pro 'faciebant' intellegunt, ut "et intentem lato dedit ore fenestram". olim sane domus de tabulis fiebant, unde hodieque in aedificiis surgentibus primum et secundum tabulatum dicimus. summum autem est quod tectum sustinet.

§ 2.465  INPULIMUSQUE quidam notant, quod non sit expressum, ubi stantes summum tectum inpulerunt. REPENTE ne provideri et vitari possit.

§ 2.467  AST ALII SUBEUNT hic ostendit, priores perisse.

§ 2.468  TELORUM INTEREA CESSAT GENUS bene addidit 'genus'. telum enim dicitur secundum Graecam etymologiam apo tou telothen quicquid longe iaci potest: quamquam legerimus de gladio "at non hoc telum mea quod vi dextera versat" et sequitur "dixit et sublatum consurgit in ensem". telum autem illo loco dictum a longitudine, unde et mustelam dicimus.

§ 2.469  VESTIBULUM 'vestibulum' est prima ianuae pars. dictum autem vestibulum vel quod ianuam vestiat, ut videmus cameram duabus sustentatam columnis: vel quoniam Vestae consecratum est. unde nubentes puellae limen non tangunt. Lucanus "translata vitat contingere limina planta" (2.359). singula enim domus sacrata sunt diis: ut culina penatibus, maceries, quae ambit domum, Herceo Iovi. sane videtur vestibulum et limen pro una re dixisse. PYRRHUS a colore comae dictus, qui Latine burrus dicitur. ita et Sallustius 'Crispus'.

§ 2.470  LUCE CORUSCUS AENA pro luce aeni, ut "saxea procubet umbra".

§ 2.471  IN LUCEM COLUBER deest 'processit'. sed colubrum non nulli promiscuum nomen tradunt, quod ut sonantius fieret, finxit masculinum, ut diceret 'coluber'. MALA GRAMINA PASTUS venenatis herbis, bebrokos kaka pharmaka, hoc est pro malis graminibus. legimus et "silva pastus harundinea": nam illud aliud est "pascuntur vero silvas et summa Lycaei horrentesque rubos": sed sciendum est, quia, licet hoc in usu sit, rarum tamen est apud antiquos. 'pastus' autem pro 'qui pascebatur', quia, ut supra diximus, in hoc Latinitas deficit.

§ 2.472  TUMIDUM qui semper irascatur. BRUMA id est hiemps. dicta autem 'bruma' quasi brakhu emar, id est brevis dies. est autem, ut hic locus indicat, generis feminini, numeri singularis.

§ 2.473  EXUVIIS bene corium quo serpens exuitur exuvias dixit. NITIDUSQUE IVVENTA novus; constat enim serpentes innovari virtute, pelle deposita.

§ 2.474  LUBRICA TERGA lubricum dicitur et quod labitur, dum tenetur, ut piscis, serpens; et locus in quo labimur, ut "et sese opposuit Salio per lubrica surgens".

§ 2.476  PERIPHAS ultima accentum non habet, ne femininum sit; nec tertia a fine, quia novissima longa est; ergo 'ri' habebit accentum. AGITATOR auriga secundum usum communem.

§ 2.477  ARMIGER AUTOMEDON Pyrrhi armiger: nam Achillis auriga fuit. SCYRIA PUBES a Scyro insula, una de Cycladibus, in qua Lycomedes fuit, pater Deidamiae: quam Achilles commendatus ibi a matre Thetide vitiat, unde Pyrrhus natus est. quamvis alii volente Lycomede Deidamiam Achilli datam in matrimonium dicunt.

§ 2.478  SUCCEDUNT TECTO pro 'sub tectum cedunt'. et est figura, quia mutatus est casus.

§ 2.479  DURA valida limina, id est firmiter clausa: ideo non aperit, sed 'perrumpit'. BIPENNI ecce nomen, quod reservavit antiquitatem, quia veteres 'pennas' dicebant, non 'pinnas'.

§ 2.480  VELLIT non 'deiecit'; nam sequitur paulo post 'labat ariete crebro'; sed 'movet', ut "Cynthius aurem vellit, et admonuit". vel certe 'vellere vult', ut "ipsumque trahunt in moenia regem". nam quare facit fenestram?

§ 2.482  INGENTEM FENESTRAM epitheto, ut solet, auxit tapinosin †in dicendo 'lato ore'. 'dedit' autem, id est fecit, ut Terentius "quas turbas dedit".

§ 2.483  PATESCUNT aperiuntur ac per hoc videntur.

§ 2.484  PENETRALIA id est domorum secreta, dicta penetralia aut ab eo quod est 'penitus', aut a penatibus.

§ 2.485  ARMATOSQUE VIDENT STANTES unde supra "strictis mucronibus imas obsedere fores". sic enim datur virtus ubique Troianis.

§ 2.486  AT DOMUS INTERIOR de Albano excidio translatus est locus. TUMULTU tumultus dictus quasi timor multus: unde Italica bella dicta sunt tumultus. bene autem addidit 'misero', quia est etiam terribilis.

§ 2.487  MISCETUR perturbatur, ut "nec quisquam aeratas acies ex agmine tanto misceri putet". CAVAE AEDES tecta camerata. 'aedem' autem numero singulari de templo tantum dicimus, plurali et de domibus et de templis. si aliter dictum inveneris, usurpatum est, ut 'mella' 'hordea' 'aera'.

§ 2.488  FERIT CLAMOR secundum philosophos physicos, qui dicunt, vocem corpus esse: bene ergo 'ferit'; nam et fluvius habet mugitum, res incorporalis. AVREA SIDERA multi ad laquearia referunt, quod stultum est.

§ 2.489  PAVIDAE pro 'paventes'. 'pavidus' est semper timens, 'pavens' ex causa, ut supra 'furiatus' et 'furiosus'. MATRES honoris nomen. ERRANT †confusio, consilio.

§ 2.490  AMPLEXAEQUE TENENT POSTES ATQUE OSCULA FIGUNT Apollonii locus, in quo inducitur Medea †patrem salutasse, et domum relinquens.

§ 2.491  VI PATRIA secundum fidem generis sui, ut "stirpis Achilleae fastus". item de Hercule "salve vera Iovis proles".

§ 2.493  CARDINE a cardine. PRIMOS quos dixit supra 'strictis mucronibus'.

§ 2.496  NON SIC AGGERIBUS RUPTIS vult ostendere, gravius vastatam Troiam, quam agri fluviorum eruptione vastantur. et sciendum, comparationes aut pares esse, aut maiores, aut minores, aut similes, aut contra in similitudine comparatio ultro negatur, ut hoc loco, vel illic "non tam praecipites". contrarium est "si parva licet componere magnis". SPUMEUS spumosus.

§ 2.497  EXIIT dicimus et 'exivit'. sed 'v' subtrahit Vergilius, ut brevem faciat sequente vocali. et proprie plena flumina cum extra alveum suum crescunt 'exire' dicuntur, ut "praesertim incertis si mensibus amnis abundans exit".

§ 2.498  CUMULO augmento: exuberante fluctu, ut "cumulo praeruptus aquae mons".

§ 2.499  VIDI IPSE FURENTEM ut "quaeque ipse miserrima vidi". et hic 'vidi' pro admiratione posuit; at vero 'vidi Hecubam' pro miseratione. sane 'vidi ipse' hac particula addita miseriorem se ostendit, cuius ante oculos casus patriae suorumque fortuna constituerat.

§ 2.500  GEMINOSQUE IN LIMINE ATRIDAS potest subaudiri 'furentes'. GEMINOS more suo 'fratres'. 'gemini' enim sunt non duo, sed simul nati.

§ 2.501  CENTUMQUE NURUS aut finitus est numerus pro infinito huperbolikos: aut certe ideo 'centum', quia barbarorum fuerat non singulas coniuges habere, sed plures. aut illud dicit 'plures feminas', ut Lucanus "cultus gestare decoros vix nuribus rapuere mares" (1.164), hoc est feminis. aut 'navas nuptas', ut aetatis hoc nomen sit, non adfinitatis. aut 'centum per aras', licet incongruum sit, quia sequitur "haec ara tuebitur omnes", et unus per centum aras occidi non poterat. est autem haec plena adfectu et dolore repetitio.

§ 2.502  QUOS IPSE SACRAVERAT IGNES ut "et religiosa deorum limina": per quod ostenditur latenter, nihil prodesse religionem. FOEDANTEM autem est cruentantem. Sallustius in I. "cum arae et alia diis sacrata supplicum sanguine foedarentur". et Terentius in eunucho "pro deum fidem, facinus foedum, o infelicem adulescentem".

§ 2.503  QUINQUAGINTA ILLI THALAMI 'illi' celebrati ab Homero. et bene de thalamis verum expressit numerum; potest enim unus thalamus plures habere coniuges. et est zeugma 'quinquaginta thalami procubuere, et postes superbi'.

§ 2.504  AURO BARBARICO id est aut multo; aut cultu barbaro, quia barbari copiae magis quam elegantiae student; aut a barbaris capto; aut vere barbaro, id est Phrygio, quia pas me Hellen barbaros. nam et Homerus Phrygas barbaros appellat, et Vergilius "barbara tegmina crurum". SPES TANTA NEPOTUM aut nepotes significat qui essent futuri magnae spei, aut conubia, de quibus sperabantur tanti nepotes, ut "modo namque gemellos spem gregis". SPOLIISQUE SUPERBI hoc enim fuit moris antiqui, ut ipse in septimo "captivi pendent currus curvaeque secures".

§ 2.505  TENEANT DANAI QUA DEFICIT I. ignis potuit deficere, Danai non potuerunt.

§ 2.506  FORSITAN ET PRIAMI FUERINT QUAE FATA REQUIRAS bene de Priamo obtulit narrationem, quia leviter strinxerat 'Priamumque per aras sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignes'. et bono usus est ordine, ut ante rei publicae, post regis, inde privati, hoc est sua fata narraret. hoc est illud "multa super Priamo rogitans, super Hectore multa". de morte autem Priami varie lectum est. alii dicunt, quod a Pyrrho in domo quidem sua captus est, sed ad tumulum Achillis tractus occisusque est iuxta Sigeum promunturium: nam in Rhoeteo Aiax sepultus est: tunc eius caput conto fixum circumtulit. alii vero quod iuxta Hercei Iovis aram extinctus sit, dicunt: unde Lucanus "Herceas, monstrator ait, non respicis aras?" (9.979) et hanc opinionem plene Vergilius sequitur: licet etiam illam praelibet, ut suo indicabimus loco.

§ 2.507  URBIS UTI CAPTAE CASUM bene omnia collegit, et captam, et dirutam, et incensam.

§ 2.508  MEDIUM IN PENETRALIBUS HOSTEM hypallage est, hoc est in mediis aedibus. si autem 'mediis' legeris, non stat versus, nisi excluso 's', ut "inter se coisse viros et decernere ferro". et bene Priamum non nisi in extremis armat periculis, ut magis inritet hostem in necem suam, qua possit captivitatem vitare, quam ut defendat aliquid. sane 'penetralia' proprie deorum dicuntur, non numquam etiam imae et interiores partes privatarum domorum vocantur, unde et penum dicimus locum, ubi conduntur quae ad vitam sunt necessaria. hic autem videtur opportunius penetralia de domo regis dixisse, quoniam reges prope suggestum imitantur deorum.

§ 2.509  ARMA DESVETA ab hominis consuetudine: sensum ad arma transtulit. ARMA DESVETA] id est quae iam pugnare desierant. TREMENTIBUS AEVO non timore.

§ 2.510  CIRCUMDAT non apte sibi cohaerere facit, sed potius oneri sumit. INUTILE FERRUM ipse inutilis. 'ferrum' enim de his est, quae a coniunctis sumunt epitheta, ut 'venenum'.

§ 2.512  AEDIBUS IN MEDIIS omne aedificium 'aedes' dicuntur. Varro locum quattuor angulis conclusum aedem docet appellari debere. idem rerum divinarum libro sexto intulit, "ideo loca sacra civitates habere voluisse, ne per continua aedificia incendia prolaberentur, et ut esset, quo confugerent plerique cum familia sua in periculis"; quod etiam in comoediis a servis timentibus legimus factum. hoc totum Vergilius hoc loco subtiliter tangit, cum dicit 'aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus, incumbens arae atque umbra conplexa penates'. ex nomine enim penatium et arae intellegitur sacri loci veneratio, ut non immerito illuc confugerit regina cum suis; nam subiunxit 'hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum praecipites atra ceu tempestate columbae, condensae et divom amplexae simulacra sedebant': unde apparet, et veram consuetudinem fuisse fugiendi [2.a] periclitantibus ad ararum praesidium. NUDOQUE SUB AXE hoc est sub divo, quod inpluvium dicitur. 'axis' autem est aut plaustrum septentrionale, aut pars septentrionis, aut spiritus, quo mundus movetur, ut "axem umero torquet stellis ardentibus aptum": sicut docet et Lucanus.

§ 2.513  VETERRIMA usurpatum est. ergo, ut supra diximus, hoc tantum uti si necesse sit licet. VETERRIMA] hoc nomen comparativum non habet, sicut 'deterior' positivum. LAVRUS Daphne, filia Ladonis, fluvii Arcadiae, et Terrae fuit, quae aspernata viro iungi semper venatibus operam dabat. hanc cum Apollo adamasset, et eam ut conprimeret, insequeretur, illa a Terra matre petit auxilium: quae recepta a matre est, nec multo post †in locum eius arborem lauri nasci.

§ 2.514  CONPLEXA PENATES 'penates' sunt omnes dii, qui domi coluntur.

§ 2.515  NEQUIQUAM aut secundum Epicureos, qui dicunt deos nihil curare; aut propter vim bellicam. ALTARIA superorum et 'arae' sunt et 'altaria', inferorum tantum 'arae'; 'ara' autem dicitur a precibus, quas Graeci aras dicunt; unde contra inprecatio katara dicitur.

§ 2.516  PRAECIPITES festinae, propter tempestatem: et bene 'atra' addidit, quia est et clara, ut "unde haec tam clara repente tempestas".

§ 2.519  DIRA modo proprie: 'dira' enim est deorum ira. ergo 'quae mens infusa ex deorum ira?'

§ 2.520  TELIS armis. RVIS aut festinas, aut incedis seniliter.

§ 2.522  NON SI IPSE MEUS mire 'meus', ut matris exprimeretur adfectio. et subaudis 'posset defendere'.

§ 2.524  AUT MORIERE SIMUL ut religio aut pariter omnes servet, aut simul moriantur omnes. ORE EFFATA abundat 'ore'. est autem figura pleonasmos.

§ 2.528  VACVA 'vacua' magna, quae difficile conplentur. an 'vacua', quia in unum ad aram confugerant? an 'vacua' iam sine defensoribus?

§ 2.529  INFESTO VULNERE bonum schema: 'vulnus' pro telo. INFESTO VULNERE] an 'vulnus' quod inflixit, an quod infligeret?

§ 2.530  PREMIT urget, ut "apri cursum clamore prementem": alibi 'premit' interficit, vel opprimit, ut "armigerumque Remi premit".

§ 2.531  UT TANDEM ANTE OCULOS hoc ideo describitur, ut et contra propositum Priamus incitetur. EVASIT pervenit: ut "quam timeo, quorsum evadat".

§ 2.532  VITAM CUM SANGUINE FUDIT modo eos sequitur qui sanguinem sedem vitae volunt, alibi eos qui ipsum sanguinem vitam volunt: ut "purpuream vomit ille animam". potest [2.tamen] kata to siopomenon intellegi iterum vulneratum Politen.

§ 2.533  HIC id est 'tunc'. MEDIA autem manifesta. aut certe [2.potest] secundum consuetudinem dictum; neque enim est mors prima, media, postrema. et potest referri vel ad Priamum, vel ad Politen.

§ 2.534  NON TAMEN ABSTINVIT N. V. I. Q. P. bene Priamo animositatem regiam dedit, ut mori honeste velit.

§ 2.535  AT TIBI PRO SCELERE EXCLAMAT ordo est 'atque dii persolvant grates dignas'. AVSIS quidam praesumptum tradunt, nec posse in prosa dici.

§ 2.536  SIQUA EST vel secundum Epicureos, vel desperat, quia inpune ante aras conspicit caedes. CURET ulciscatur.

§ 2.537  GRATES prout res fuerit, vel in bonis vel in malis dicuntur, sicut praemia.

§ 2.538  CORAM modo adverbium [2.temporis] est, quia verbo cohaeret: ut "coram quem quaeritis adsum". et 'coram' ad personam certam refertur, 'palam' ad omnes. ME CERNERE de spectaculo queritur, non de morte, quia iure belli Politen Pyrrhus occiderat. sed cur ante oculos patris?.

§ 2.539  FOEDASTI crudeles impiosque fecisti. FUNERE cadavere: ab eo quod praecedit id quod sequitur. 'funus' enim est iam ardens cadaver: quod dum portatur, 'exequias' dicimus: crematum iam 'reliquias': conditum iam 'sepulcrum'. quidam 'funere' pro caede accipiunt. VULTUS non nulli pro 'oculos' volunt.

§ 2.540  ET NON ILLE S. Q. T. M. A. tribus generibus parentes obicimus filiis: cum bonis eos negamus aequales, ut hoc loco; cum malos obicimus, ut "Laomedontiadae"; item cum non solum bonos adimimus, sed insuper malos obicimus, ut "nec tibi diva parens, generis nec Dardanus auctor, perfide, sed duris genuit te cautibus h. c. H. a. u. t".

§ 2.541  IN HOSTE PRIAMO aut archaismos est, aut 'in hoste', id est cum hostem gereret, cum ipse hostis esset. hic 'Priamo' nomen positum sensum validiorem facit, hoc est Priamo, qui tunc fui, quasi iam esse desierit: scilicet quem operae pretium fuit occidere. IVRA FIDEMQUE SUPPLICIS ERVBVIT quia, quod Homerus mutat, dicitur Priamus duce Mercurio ingressus Achillis tentoria excitatum rogasse, quem dormientem posset occidere. 'iura' vero, quod a rege rogabatur. fidem, quia supplex. quidam 'iura fidemque' ita intellegunt: 'iura', quod Hectorem reddidit, 'fidem', quod me in mea regna remisit.

§ 2.542  SEPULCRO pro 'ad sepulcrum'.

§ 2.543  REMISIT comitatus usque ad Troiam est. et mire 'in mea regna remisit', cum potuisset per me regna mea capere.

§ 2.544  INBELLE ipse inbellis, ut "inutile ferrum".

§ 2.545  RAUCO AERE ad scutum rettulit. PROTINUS AERE REPULSUM statim prohibitum.

§ 2.546  NEQUIQUAM 'non'. sic Persius "nequiquam fundo suspiret nummus in imo". sane quidam 'nequiquam umbone pependit' hunc sensum volunt, telum repulsum ne summatim quidem haerere potuit, ut penderet. alii unam eandemque rem bis dictam volunt, et superfluum putant 'et summo clipei nequiquam umbone pependit', cum praecessisset 'rauco quod protinus aere repulsum', quod idem est 'et summo clipei nequiquam umbone pependit', et nihil attinuisse dici putant 'summo clipei nequiquam umbone pependit', tamquam non omnino necesse esset, ut de summo clipei penderet, et potuisse dici, nec de clipeo pependit. sed duplicationem narrationis per epexergasian excusant.

§ 2.547  REFERES ERGO HAEC sarcasmos est, iocus cum amaritudine, ut "en agros et quam bello, Troiane, petisti Hesperiam metire iacens". astismos autem est urbanitas sine iracundia, ut "atque idem iungat vulpes et mulgeat hircos".

§ 2.549  DEGENEREM non respondentem moribus patris.

§ 2.550  HOC DICENS ostendit, simul dum diceret fecisse. ALTARIA AD IPSA unde sperabat auxilium. aut quia Achilles in templo occisus est, ut ex similitudine vindicta sumeretur. TREMENTEM non formidine sed aetate.

§ 2.552  DEXTRAQUE CORUSCUM EXTULIT 'coruscum' si ornatum gemmis caput regis acceperis, sensus talis est: sublato capite gladium in vaginam recondit, quae lateri semper cohaeret. si vero 'coruscum gladium' vis intellegere, lateri Priami infixum accipe, et kata to siopomenon, postea caput esse sublatum.

§ 2.554  HAEC FINIS ut 'dies', si tempus longum significat, generis feminini est. et omnia Latina nomina inanima, simplicia, a verbo non venientia, 'nis' syllaba terminata masculina sunt: inanima propter 'canis': simplicia propter 'bipennis': a verbo non venientia propter 'finis'. ergo 'clunis' Iuvenalis bene dixit "tremulo descendant clune puellae". Horatius male "quod pulchrae clunes". HIC talis: ut "hunc ego te, Euryale, aspicio?" SORTE fatali necessitate. vel 'sorte' fortuna, ut "utere sorte tua". et quidam 'exitus sorte' pro 'sortis' tradunt, ablativum pro genetivo.

§ 2.555  TROIAM INCENSAM pro 'Ilium'.

§ 2.556  PERGAMA proprie Troianae arces sunt: unde kat' exokhen arces omnes 'pergama' dicuntur, ut poetam dicimus, et intellegimus Vergilium. SUPERBUM modo nobilem.

§ 2.557  REGNATOREM ASIAE quia imperaverat et Phrygiae et Mygdoniae. IACET INGENS LITORE TRUNCUS Pompei tangit historiam, cum 'ingens' dicit, non 'magnus'. quod autem dicit 'litore', illud, ut supra diximus, respicit, quod in Pacuvii tragoedia continetur. quod autem Donatus dicit, 'litus' locum esse ante aras, a litando dictum; vel quod lituo illud spatium designatur, ratione caret: nam a litando 'li' brevis est, et stare non potest versus. LITORE] quod Priami corpus ad litus tractum. aut 'litus' pro solo accipiamus, ut "litoraque et latos populos". aut ideo 'litore', ut ostendat litus iam esse, ubi fuerat Troia, ut "et campos ubi Troia fuit".

§ 2.558  AVULSUMQUE UMERIS CAPUT hoc est quod kata to siopomenon accipi debet; hoc enim claris et fortibus viris fieri solebat, ut "quin ipsa arrectis, visu mirabile, in hastis praefigunt capita". SINE NOMINE sine agnitione, aut sine dignitate. aut simpliciter 'sine nomine'; a capite enim quis nomen ducit?.

§ 2.559  AT ME me autem. SAEVUS HORROR quia est et bonus: ut "laetusque per artus horror iit". est et amoris, ut Terentius "totus Parmeno, tremo horreoque, postquam aspexi hanc".

§ 2.561  AEQUAEVUM amabiliter locutus est; plus enim est 'aequaevum', quam 'longaevum'.

§ 2.562  VITAM EXHALANTEM secundum eos, qui animam ventum volunt: ut "atque in ventos vita recessit". DIREPTA diripienda: participium pro participio.

§ 2.563  CASUS aut interitus, aut captivitas.

§ 2.564  COPIA notandum de exercitu numero eum dixisse singulari, ut Sallustius †"com Sertorios neque rumperet an levi copiam avibus", cum copias de exercitu numero plurali dicamus. 'copia' vero aliarum rerum est.

§ 2.565  DESERVERE OMNES DEFESSI doloris vox, non accusationis; sic enim se purgat, ut alios non culpet. dicendo autem 'defessi' etiam illos excusat, a quibus desertus est.

§ 2.566  IGNIBUS AEGRA DEDERE post hunc versum hi versus fuerunt, qui a Tucca et Vario obliti sunt.

§ 2.589  CUM MIHI SE ordo est, cum mihi se videndam oculis obtulit non ante tam clara.

§ 2.590  IN LUCE in nimbo, qui cum numinibus semper est.

§ 2.591  CONFESSA DEAM divino habitu; quia in primo venatricis habitu se obtulerat. QUALISQUE ET QUANTA qualitas et quantitas hoc loco ad pulchritudinem pertinet.

§ 2.592  DEXTRAQUE PREHENSUM ea corporis parte qua Helenae ictum minabatur, quae in templo Vestae stabat ornata. ut enim in primo diximus, aliquos hinc versus constat esse sublatos, nec inmerito. nam et turpe est viro forti contra feminam irasci, et contrarium est Helenam in domo Priami fuisse illi rei, quae in sexto dicitur, quia in domo est inventa Deiphobi, postquam ex summa arce vocaverat Graecos. hinc autem versus esse sublatos, Veneris verba declarant dicentis 'non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae'.

§ 2.593  ROSEO pulchro. perpetuum epitheton Veneris. quidam reprehendunt, non convenisse in ruina et exitio civitatis Venerem roseo ore loqui cum filio, ignorantes hoc epitheton Veneri esse perpetuum. INSUPER super, quod continuerat eum.

§ 2.594  INDOMITAS magnas nunc. et 'quis' non nulli admirantis volunt esse, non interrogantis.

§ 2.595  QUID FURIS aut quia furor est virum fortem ruere in mulieris interitum: aut 'quid furis', cum extinctos socios videas, velle pugnare. et bono verbo usus est, virum fortem a proelio revocans. NOSTRI CURA et hoc loco, ut solet, unam se de Aeneae familia facit: ut "unius ob iram prodimur". 'nostri' autem et 'vestri' genetivus pluralis est antiquus et ex Graeco veniens, sicut singularis est 'mis' et 'tis'. non est autem possessivum, sed ab eo quod est 'nos', et hoc est unde dicimus 'nostri causa facit', hoc est 'nostrum'.

§ 2.597  SUPERET supervivat, supersit.

§ 2.598  ASCANIVSQUE PUER filius, ut "tuque puerque tuus". Horatius "puerosque Ledae". et est Graecum, nam paidas dicunt. interdum tamen etiam ad aetatem refertur.

§ 2.599  CIRCUM ERRANT mire, quasi quaerentes: tamquam prope sint, et adhuc sua opera †sua non avertant.

§ 2.600  HAVSERIT ENSIS aut percusserit, ut "latus haurit apertum;" aut voraverit.

§ 2.601  TYNDARIDIS atqui Iovis est, non Tyndarei filia; sed sic dicimus 'Tyndaridis' de Helena, ut de Hercule Amphitryoniades. nam de Iove et Leda nati sunt Pollux et Helena, de Tyndareo et Leda Castor, qui solus mortalis fuit: unde Vergilius "si fratrem Pollux alterna morte redemit", qui inmortalitatem suam cum fratre partitus est. Helenam vero inmortalem fuisse indicat tempus. nam constat fratres eius cum Argonautis fuisse: Argonautarum filii cum Thebanis bello dimicaverunt. item illorum filii contra Troiam bella gesserunt. ergo si inmortalis Helena non fuisset, tot sine dubio saeculis durare non posset. hanc autem legimus prius a Theseo raptam et in Aegypto commendatam Proteo. licet alia fabula a Paride raptam et, cum ad Aegyptum cum ea isset, a Proteo, cognito raptu, subtractam Paridi dicat. FACIES INVISA pulchritudo Helenae odiosa, id est Helena. et est Graecum, ut 'vis Herculea', hoc est Hercules. ostendit autem naturae culpam non esse hominibus adscribendam. sane quidam 'invisa' figurata dictum putant; adserunt enim ad Troiam Helenam non venisse, id est non visam a Troianis, quia cum eam Paris rapuit, ad Aegyptum profectus dicitur, mutato itineris cursu, ne a Graecis forte insequentibus comprehenderetur. ibi a Proteo receptus hospitio. sed cum Helena Proteo suam narrasset iniuriam, ab eo retenta est. tum sine ea Paris venit ad Troiam. Graeci autem putantes quod occultaretur a Troianis et nollent sibi eam reddere, deleverunt Troiam frustra, cum Troiani vere dicerent se Helenam non vidisse. alii dicunt a Proteo quidem Helenam Paridi sublatam et quibusdam disciplinis phantasma in similitudinem Helenae Paridi datum, quam imaginem ille ad Troiam dicitur pertulisse: quod etiam Homerum volunt tetigisse subtiliter, ubi Aeneas a Neptuno opposita nube liberatur. amphi d' ar' eidolo Troes kai dioi Akhaioi. LACAENAE a provincia Laconica. et notandum, derivationem minorem esse a principalitate, quod rarum est.

§ 2.602  CULPATUSVE PARIS criminosus, reus. DIVUM INCLEMENTIA latenter hic Venus suam purgat invidiam dicendo, Troiam deorum conspiratione subverti; poterat enim ei obici, quod nisi ipsa rapiendi Helenam Paridi auctor fuisset, Troia non fuisset eversa.

§ 2.604  ASPICE de Homero tractum, qui inducit Minervam praestantem ista Diomedi. et bene subdistinguit, quia non solum dicitur, sed etiam manu significatur. NAMQUE OMNEM ordo est: omnem tibi nubem eripiam, quae umida circum caligat et mortales hebetat visus tuenti. dicitur enim nebula orta de terris obesse nostris obtutibus: unde aquila, quia supra nebulam est, plus videt. est etiam theologica ratio, quia ignorantes usum Venerium videre dicuntur et numina: unde nunc merito post Veneris abscessum numina vidisse dicitur Aeneas. OBDUCTA superducta. TUENTI modo 'videnti', alias 'defendenti'.

§ 2.606  NEQUA PARENTIS IVSSA TIME pro 'ne'. et 'ne' particula imperativo iungitur modo: sed interdum praesenti tempori, interdum futuro, prout aliquid volumus aut ad praesens, aut ad futurum fieri. TU NEQUA P. I. T.] potest sane hoc praeceptum et ad generalitatem et ad specialitatem referri. IVSSA TIME veretur enim ne imperanti sibi fugam non obtemperet.

§ 2.608  SAXIS SAXA dicendo 'saxis saxa' renovavit narrandi magnitudinem.

§ 2.609  UNDANTEM aut 'abundantem', aut quia in modum undarum attollitur, ut "qua plurimus undam fumus agit".

§ 2.610  NEPTUNUS MUROS hoc quidem habet fabula, quod Neptunus cum Apolline Troiae fabricati sunt muros. sed constat Laomedontem supradictis diis certam vovisse pecuniam ad sacra facienda: quam inminentibus Mysiis transtulit ad murorum fabricam. unde dii et fecisse muros, et offensi esse dicuntur. simul notandum quod deos facit opera sua evertere: ut portas Iunonem, quarum dea est; nam portam luminis nascentibus praebet, ut "Iuno lucina fer opem": arces Minervam; legimus enim "Pallas quas condidit arces": Neptunum muros; ipsi enim fundamenta sunt consecrata, cuius et moventur arbitrio: unde enosikhthon dicitur, hoc est terram movens aquae concussione, sicut terrae motus continent opiniones. NEPTVNUS M. E. T. Q.] [2.ergo] cum Neptunus infestus indicatur, Apollo tamen etiam post piaculum Troianis favet, quia eum propter Chrysis sacerdotis filiam offenderant Graeci. TRIDENTI omnia in 'ns'. exeuntia aut participia sunt, aut nomina. sed si participia sunt, ablativum et in 'i' et in 'e' mittunt pro nostro arbitrio: Iuvenalis "nec ardenti decoxit aeno", contra "semperque ardente camino": si vero nomina fuerint, omni modo in 'e' exeunt. si autem eadem sint et nomina et participia, ut 'amans', cum nomina fuerint, omni modo in 'e' mittunt; cum participia, licenter utimur. ergo quia 'tridens' nomen est, 'tridente' debuit dicere: sed novitatem adfectavit, nulla cogente necessitate. sane in nominibus, quae et propria esse possunt et appellativa, ut 'liberalis' 'felix' 'iuvenalis', ablativus a proprio in 'e' exit, ab appellativo in 'i'.

§ 2.611  QUATIT concutit, conmovet.

§ 2.612  IVNO SCAEAS SAEVISSIMA PORTAS quidam ideo Iunonem has portas tenuisse accipiunt, quia eam fatorum arbitrium volunt, et fatum fuit ad exitium Troiae per has portas equum introduci. SCAEAS priscas. SAEVISSIMA quae et fugam vetabat.

§ 2.613  SOCIUM sibi devotum. FURENS irascens.

§ 2.614  ACCINCTA id est armata, quia ipsa est Curitis, et sub hoc nomine interest bellis; nam ideo "hic illius arma hic currus fuit". 'accincta' enim 'ferro armata', ut "cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus".

§ 2.615  IAM praeterea, ut "iam quae seminibus iactis se sustulit arbos". ARCES ordinem tenuit: primum 'muros', deinde 'portas', post 'arces'; a muris enim in arcem convertendus est totus impetus; ob hoc autem 'arces' Minervae dantur, quod ipsa sit inventrix aedificiorum, ut "Pallas quas condidit arces", et quia summa quaeque possidet sapientia. praeterea in capite esse dicitur; idcirco creditur patris Iovis capite generata. TRITONIA PALLAS notandum duo antonomasiva sunt sine proprio nomine. et est nimiae iracundiae cum dicitur, quamquam irata sit Graecis, nequaquam tamen Troianis parcere; licet in historia lectum sit, vehementius iratam Minervam, quod post victoriam ei sacrificare noluerint, ut Horatius "cum Pallas usto vertit iram ab Ilio in inpiam Aiacis ratem". RESPICE dicendo 'respice' ostendit, vere iam caliginem ab oculis eius esse sublatam.

§ 2.616  INSEDIT adeo irata, ut ante sacerdotem ibi Cassandram defenderet. NIMBO EFFULGENS nube divina. est [2.enim] fulgidum lumen, quo deorum capita cinguntur. sic etiam pingi solet. alii 'nimbum' clavum transversum in veste existimant. alii 'limbo' legunt, ut "Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo". et est pars vestis extrema, quae instita dicitur, ut Horatius "quarum subsuta talos tegit instita veste". GORGONE SAEVA aut etiam per saevam Gorgonem fulgens; aut ipsa saeva terrore Gorgonis. sane Gorgones tres fuisse dicuntur, Stheno, Euryale, Medusa, quarum aspectus intuentes vertebat in lapides. hae autem mirae pulchritudinis fuisse dicuntur, et quisquis eas vidisset stupore defigebatur. ideo fictum est, quod in lapides mutarentur. sed alia fabula refert, Medusam mirae parsimoniae virginem fuisse, et ob hoc acceptam Minervae. quae compressa a Neptuno Pegasum equum dicitur edidisse: quod posteaquam Minerva cognovit, eius caput dicitur amputasse et suo adfixisse pectori, eique tribuisse vim, ut quidquid vidisset mutaret in saxum.

§ 2.617  IPSE PATER qui omnibus unus esse consuevit: ut "rex Iuppiter omnibus idem". et bene honesta Aeneae causa fugiendi est. VIRESQUE SECUNDAS quia fuerunt et in Troianis, sed non prosperae.

§ 2.618  SUFFICIT subministrat, suggerit.

§ 2.619  ERIPE accelera, raptim fac. vel 'eripe te fuga'.

§ 2.620  NUSQUAM ABERO bona oeconomia. nam si tenent Danai qua deficit ignis, necessarium est praesidium numinis: ut Horatius "nec deus intersit, nisi dignus vindice nodus inciderit". LIMINE SISTAM in limine, ut "silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti".

§ 2.621  SPISSIS NOCTIS SE CONDIDIT UMBRIS densis. abscessu enim plerumque numina demonstrantur fuisse, cum subito apparere desierint.

§ 2.622  APPARENT DIRAE FACIES secundum mathesin post abscessum Veneris dira dicit apparuisse numina, cuius praesentis radii intervenientes anaereticos temperant. APPARENT DIRAE FACIES] [2.vel] quia 'dirae' appellantur quae sunt in ministerio Iovis, quando morbos aut letum aut bellum hominibus molitur, quia in XII. ait "dicuntur geminae pestes cognomine Dirae".

§ 2.623  NUMINA MAGNA quia Iovem Iunonem Neptunum et Minervam dixerat.

§ 2.624  TUM VERO quia ante et ab Hectore audierat, et per se viderat everti Troiam, sed non omnem; singulas enim res viderat, ut "iam proximus Ucalegon". vel 'tum vero', quando et dii visi sunt saevientes.

§ 2.625  ET EX IMO VERTI quia superiori excidio, quando ab Hercule expugnata est, nec omne Ilium conciderat, nec ex imo fuerat Troia subversa. per haec ergo fit certior causa fugiendi.

§ 2.626  ORNUM †p... Oceani filia, a Sarpedone, Ilii filio, adamata est. quem cum [2.veni] sprevisset, faciente Venere, Iasonem tunc ad Colchos euntem inefficaciter adamavit. quo absente †ad luchi conficeretur, in hanc arborem dicitur commutata.

§ 2.627  FERRO ET BIPENNIBUS] hen dia duoin. FERRO ET BIPENNIBUS tautologia est.

§ 2.628  ERVERE pro deicere et est acyrologia. USQUE tam diu. MINATUR aut 'eminet', ut "minaeque murorum": aut 'movetur'.

§ 2.629  TREMEFACTA COMAM solita figura. 'comam' autem pro ramis, per illam metaphoram "tondentur cytisi".

§ 2.630  VULNERIBUS pro ictibus. IVGIS cacuminibus montium. RVINAM aliarum scilicet arborum.

§ 2.632  AC DUCENTE DEO secundum eos qui dicunt, utriusque sexus participationem habere numina. nam ait Calvus "pollentemque deum Venerem". item Vergilius "nec dextrae erranti deus afuit", cum aut Iuno fuerit, aut Allecto. est etiam in Cypro simulacrum barbatae Veneris, corpore et veste muliebri, cum sceptro et natura virili, quod 'Aphroditon vocant, cui viri in veste muliebri, mulieres in virili veste sacrificant. DUCENTE DEO] [2.quamquam] veteres 'deum' pro magno numine dicebant. Sallustius "ut tanta mutatio non sine deo videretur".

§ 2.633  DANT TELA LOCUM F. R. illi reddidit 'flammam inter et hostes expedior'. hic est hiatus.

§ 2.635  ANTIQUASQUE DOMOS 'caras'. et aliud pendet ex alio; nihil enim interest, utrum carum dicas, an caritatis causam. sane 'domos' ambitiose dixit.

§ 2.636  PRIMUM praecipuum. vel 'primum' ante filium et uxorem. sed Varro rerum humanarum ait permissum a Graecis Aeneae, ut evaderet et quod carum putaret auferret; illum patrem liberasse, cum illi quibus similis optio esset data, aurum et argentum abstulissent. sed Aeneae propter admirationem iterum a Graecis concessum, ut quod vellet auferret; illum, ut simile, quod laudatum fuerat, faceret, deos penates abstulisse. tunc ei a Graecis concessum, ut et quos vellet secum et sua omnia liberaret: quod poeta Veneris praesidio praestitum dicit Aeneae. PETEBAM pro appetebam et optabam.

§ 2.637  VITAM PRODUCERE figurate, pro 'vitam producturum'.

§ 2.638  EXILIUM dictum quasi extra solum. VOS O obliqua oratio est. nam aperte quidem hoc agit, ut relinquatur, latenter vero aliud: [2.id est voluntatem fugiendi] per quod nimia Aeneae ostenditur pietas, qui nec iustis causis movetur, ut patrem relinquat. sane rhetorica suasio est; deliberatur enim de ipsa re, utrum fugiendum sit. et eius partes ita ponuntur, ut †si qui dissuadent, an supervivendum patriae. quod ideo aperte non dixit, ne ceteros a fuga dehortari videretur, sed ait 'vos fugite, qui potestis': a tempore 'satis una superque', ab invitis diis 'iam pridem invisus diis et inutilis annos demoror'. sic quidem et illud colligitur, an debilis patriae superare debeat.

§ 2.639  INTEGER AEVI SANGUIS plenam aetatem significat ex sanguine, qui non est integer nisi in iuvenibus. nam dicunt physici minui sanguinem per aetatem: unde et in senibus tremor est. sane 'aevum' hic ad annos referre debemus, cum alibi tempus significet, ut "aevoque sequenti". et "tantum aevi longinqua valet mutare vetustas". SVO ROBORE sine alterius auxilio, quo eget Anchises. et duas res dicit: et iuvenes estis, et sani, quorum utrumque mihi deest. STANT perstant solidaeque sunt.

§ 2.640  AGITATE disponite, cogitate. Sallustius "traditur fugam in oceani longinqua agitavisse".

§ 2.641  CAELICOLAE ad quos nostra pertinet vita, ut "haud credo invisus caelestibus auras vitales carpis" et "nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis debentem" et "igneus est illis vigor et caelestis origo". anima enim caeli pars est, corpus nostrum, umbra inferorum. ideo ergo non posuit generale nomen deorum, et addidit caelestibus, ne crederentur inferni dii, qui datores vitae non sunt.

§ 2.642  SATIS SUPERQUE ad augmentum 'superque' addidit. est autem tmesis. sane sciendum est esse aliqua, quae augmentum non recipiunt, ne minus significent, ut [2.'satis',] 'perfectus': nam quaeritur, utrum 'perfectior' possit facere, ne incipiat [2.'satis'] 'perfectus' minus significare.

§ 2.643  UNA EXCIDIA sub Laomedonte ab Hercule. sed emphatikos dixit 'excidia'. SUPERAVIMUS superviximus.

§ 2.643  [2.644;645] SIC O SIC POSITUM ADFATI DISCEDITE CORPUS sensus talis est: praestate mihi vos funebre solatium, id est adfamini me, ut dici mortuis solet 'vale, vale, vale': nam ideo et 'positum' et 'corpus' dixit: mortem autem ego manu hostis inveniam; nam hic ordo est. 'miserebitur' vero dixit adfectu eius qui cupiebat interimi, ut eum hostis quasi miseratus occideret. sic in nono mater Euryali "aut tu, summe pater divum, miserere, tuoque invisum hoc detrude caput sub Tartara telo, quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam". et "vos o potius miserescite venti". alii sic exponunt: [2.et] 'miserebitur' id est quod illi hostili animo fecerint ego misericordiae loco ducam.

§ 2.646  EXUVIASQUE PETET quasi obiectio 'sed spoliatum linquet cadaver', et responsio 'facilis iactura sepulcri': aut secundum Epicureos, qui dicunt nihil superesse post mortem; aut hoc dicit, facilis sepulturae iactura est, quam potest ruina praestare. FACILIS contemptibilis et levis sapienti viro, ut sit 'iactura' dispendium.

§ 2.647  INUTILIS ideo, quia debilis fuisse dicitur post fulmen. ANNOS DEMOROR quasi festinantes diu vivendo detineo.

§ 2.649  FULMINIS ADFLAVIT VENTIS ET CONTIGIT IGNI tria sunt fulminum genera: est quod adflat, quod incendit, quod findit: de hoc autem siluit. fulminatus autem est Anchises, quia se cum Venere concubuisse iactabat. sane afflati tactique dicuntur capti membris, ut "tactus etiam ille, qui hanc urbem condidit, Romulus". AFFLAVIT VENTIS bene dixit, quia scit, non iaci fulmina, nisi cum flatu ventorum, ut in VIII "tris imbris torti radios, tris nubis aquosae addiderant". sane de fulminibus hoc scriptum in reconditis invenitur "quod si quem principem civitatis vel regem fulmen afflaverit, et supervixerit, posteros eius nobiles futuros et aeternae gloriae". Fabula sane talis est: cum inter aequales epularetur Anchises, gloriatus traditur de concubitu Veneris. quod cum Iovi Venus questa esset, emeruit, ut in Anchisem fulmina mitterentur; sed Venus cum eum fulmine posse vidisset interimi, miserata iuvenem in aliam partem fulmen detorsit, Anchises tamen afflatus igne caelesti semper debilis vixit.

§ 2.651  NOS CONTRA praepositiones vel adverbia in 'a' exeuntia modo producunt ultimam litteram, excepto 'puta' et 'ita', apud Ennium et Pacuvium brevia sunt. hinc est quod etiam numerorum nomina indeclinabilia producuntur, ut "triginta magnos". ea vero quae declinantur brevia sunt secundum rationem nominum in 'a' exeuntium. EFFUSI LACRIMIS pro effusi in lacrimas.

§ 2.652  OMNISQUE DOMUS modo familiam, alias domicilium, interdum re vera domum.

§ 2.653  FATOQUE VRGENTI INCVMBERE simile est ut 'currentem incitare', 'praecipitantem impellere'.

§ 2.655  RURSUS IN ARMA FEROR quasi quodam doloris impetu, quod pater liberari non acquiesceret. MORTEM OPTO contra fatorum vim et matris auxilium.

§ 2.656  NAM QUOD CONSILIUM quasi vetuerit regina audito 'mortemque miserrimus opto', sic respondet Aeneas 'nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur'?

§ 2.657  MENE probatae pietatis filium. nam pronomina habent vim suam, nonnumquam et emphasin, ut "cantando tu illum?" sane 'mene efferre pedem genitor' et cetera rhetorice per deliberationem tractatur, an Aeneae relicto patre fugiendum sit. POSSE plus est quam velle.

§ 2.658  NEFAS scelus. EXCIDIT bene excusat patrem dicendo 'excidit', et ipsam temperat obiurgationem.

§ 2.660  PERITURAE bene 'periturae' dixit, non 'perditae', quia adhuc posse videatur evadere per suam et Anchisae fugam; ideo autem 'addere', tamquam magnam portionem exitio Troiae genus Anchisae coniungeret.

§ 2.661  IVVAT delectat, quasi malum illi voluptati sit. PATET ISTI apocope est pro 'istic'. pronomen enim esse non potest, quia non praecedit nomen.

§ 2.662  MULTO PRIAMI DE SANGUINE quasi bis sanguinem fuderit Priamus, quia et filium eius Pyrrhus occiderit.

§ 2.663  NATUM ANTE ORA PATRIS his rebus terret eum, qui non potest mortem timere. OBTRUNCAT obtruncare consuevit.

§ 2.664  HOC ideo. QUOD propter quod.

§ 2.668  ARMA, VIRI, FERTE ARMA notant hoc critici, quia saepius armari aliquos dicit, cum exarmatos nusquam ostendat: qui nesciunt, non omnia a poeta, ut supra diximus, dici debere. nam et diem describit, nocte non praemissa. superfluo enim dicuntur ea quae necesse est fieri. quis enim domum ingressus, non arma deponat? vel quia ad auferendum patrem arma deposuerat; vel quia armis Graecorum fuerat armatus. VOCAT LUX VLTIMA VICTOS id est victis moriendum est.

§ 2.669  REDDITE ME DANAIS vel quibus me sustulit mater; vel tamquam quaerentibus et invenire cupientibus. et bene 'reddite', quasi retineatur; nam ideo ait 'sinite'. INSTAVRATA renovata; quod verbum et de feriis et de scaenis solebat apud veteres usurpari.

§ 2.670  NUMQUAM pro non, ut "numquam hodie effugies".

§ 2.672  INSERTABAM cunctationem ostendit hoc verbo eius, qui nec ire ad proelium velit, nec domum relinquere. sic et 'ferebam' dixit.

§ 2.674  PATRI melius 'patri', quam 'mihi'. TENDEBAT offerebat, sed manibus eum gestans.

§ 2.675  SI PERITURUS ABIS argumentum dilemma, id est conplexio, quae adversarium ab utraque parte concludit.

§ 2.676  EXPERTUS quidam participium praeteriti temporis [2.sed] vim praesentis habere volunt, quia praesens deficit.

§ 2.677  TUTARE DOMUM hoc est cui defensori relinquimur, si tu deseris? CUI PARVUS IVLUS interrogantis est. et simul epitheto commendat aetatem.

§ 2.678  CONIVNX QUONDAM 'quondam' aut aliquando significat, quasi nunc uxor non sit quae relinquitur. aut certe 'quondam' 'semper' significat, ut in georgicis "ut quondam in stipulis magnus sine viribus ignis", et est, quam semper coniugem nominasti. haberi enim quaevis poterat, nominari non nisi nobilis. et bene [2.ex ductu litterarum] quod eventurum timet, quasi iam contigerit, deflet; se autem ideo ultimam facit, quod ipsa loquitur. diversam autem aetatem pueri, senis et feminae ad miserationem commovendam videtur obicere.